8. Sınıf Sözcükler Arası Anlam İlişkileri Konu Anlatımı
İÇİNDEKİLER
1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir.
- Örnekler
- araç & vasıta
- buyruk & emir
- acemi & toy
- cimri & pinti
- ayraç & parantez
- sözcük & kelime
- Delil yetersizliğinden dava kapanmıştı. (kanıt)
- Dağın zirvesine ulaşmak üzereydik. (doruk)
2. Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler
Anlamca birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.
- Örnekler
- Bulanık suda balık avlanmaz. (duru)
- Fındık üretiminde bu yıl artış bekliyoruz. (tüketim)
- Uyarı
Bir sözcüğün olumsuzu, o sözcüğün zıt anlamlısı demek değildir.
| SÖZCÜK | OLUMSUZU | ZIT ANLAMLISI |
| Suçlu | Suçsuz | Masum |
| Otur- | Oturma- | Kalk- |
| Neşeli | Neşesiz | Üzgün |
| Uyu- | Uyuma- | Uyan- |
Sözcüklerin zıt anlamlı olabilmesi için her ikisinin de gerçek ya da mecaz anlamlı olması gerekir.
-
Bu karanlık günler de geçecek elbet.
Aydınlık günlere kavuşacağız.
Bu cümlelerde “aydınlık” ve “karanlık” sözcükleri mecaz anlamda ve birbirine zıt olarak kullanılmıştır.
-
Babam dürüst, doğru bir adamdı.
Uğraştıkça çizgileri daha eğri oluyordu.
Bu cümlelerde “doğru” sözcüğü mecaz anlamda, “eğri” sözcüğü ise gerçek anlamda kullanılmıştır. Bu yüzden zıt anlamlı sayamayız.
3. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları farklı olan sözcüklerdir.
“Taş-” eylemi
Taş
- Örnekler
- Dik
- Bu ağaçları dedesi dikmişti. (Yetiştirmek için bir bitkiyi toprağa yerleştirmek)
- Kopan düğmesini çabucak dikmişti. (Kumaş, deri, yara vb.ni iğneye geçirilmiş iplikle tutturmak)
- Uyarı
Sözcüklerin sesteş (eş sesli) anlam özelliği kazanabilmesi için farklı temel anlamlarda kullanılmaları gerekmektedir.
- Geçen yaz teyzemin dilini arı sokmuştu. (Gerçek anlam)
- Yeni bir dil öğrenmek için kursa gidiyorum. (Gerçek anlam)
- “Dil” sözcüğü her iki cümlede de gerçek anlamda kullanıldığı için sesteştir.
- Çarpışmanın etkisiyle arabanın camı kırıldı. (Gerçek anlam)
- Daha işe başlamadan tüm cesareti kırıldı. (Mecaz anlam)
- “Kırıl-” sözcüğü ilk cümlede gerçek, ikinci cümlede mecaz anlamıyla kullanılmıştır. Bu yüzden aralarında sesteşlik özelliği aranmaz.
- Yaşlı teyzenin kolundan tutup karşıya geçmesine yardım etti. (Gerçek anlam)
- Kapının koluna asıldı ama kapıyı açamadı. (Gerçek anlama bağlı farklı bir anlam)
- “Kol” sözcüğü ilk cümlede gerçek, ikinci cümlede ise gerçek anlama bağlı farklı bir anlamda kullanılmıştır. Bu yüzden aralarında sesteşlik özelliği aranmaz.
- Uyarı
Düzeltme işareti ( ^ ) olan sözcükler; okunuşları, yazılışları ve anlamları farklı olduğu için sesteş değildir.
- Yalnız iki adet takım elbisesi vardı. (Adet: tane)
- Biz âdetlerimize sıkı sıkıya bağlıyızdır. (Âdet: gelenek, görenek)
- kar – kâr
- hala – hâlâ
- ama – âmâ
- yar – yâr
4. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
Söylenişte tekil olmasına rağmen anlamca geniş kapsamlı olan sözcüklere genel anlamlı sözcükler; anlamca daha dar kapsamlı olan, o türün sadece bir ya da birkaç örneğine işaret edecek şekilde kullanılan sözcüklere ise özel anlamlı sözcükler denir.
- Örnekler
- Genelden Özele Sıralama
- Varlık – Canlı – Bitki – Ağaç – Meşe
- Özelden Genele Sıralama
- Meşe – Ağaç – Bitki – Canlı – Varlık
- Uyarı
Bir sözcük cümledeki kullanımına göre özel veya genel anlamlı olabilir.
- Çiçekler baharın müjdecisidir.
- Herhangi bir çiçek kastedildiği için “çiçek” sözcüğü genel anlamda kullanılmıştır.
- Odasındaki çiçeğe gözü gibi bakardı.
- Kastedilen çiçek, belli bir çiçektir; bu yüzden “çiçek” sözcüğü özel anlamda kullanılmıştır.
5. Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler
Sayılabilen, ölçülebilen bir özelliği ifade eden sözcüklere nicel anlamlı; sayılamayan, ölçülemeyen bir özelliği ifade eden sözcüklere ise nitel anlamlı sözcükler denir.
- Örnekler
- Büyük bir evde yaşıyorlardı. (Nicel anlam )
- Büyük liderler unutulmaz. ( Nitel anlam)
- Ağır paketleri ona taşıtmıştı. ( Nicel anlam)
- Annelik ona ağır sorumluluklar yüklemişti. ( Nitel anlam)
6. Yansıma Sözcükler
Doğadaki varlıkların çıkardığı seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir.
İnsanlara Özgü Yansımalar
- Örnekler
- Şık → Parmağını şıklatmasıyla herkes sustu.
- Hor → Uyurken horluyormuşum.
- Hapşu → Üst üste hapşırmaya başladı.
Hayvanlara Özgü Yansımalar
- Örnekler
- Miyav → Kedicik acı acı miyavlıyordu.
- Hav → Bir yabancı görse havlamaya başlardı.
- Me → Koyunlar meleşiyor.
Cansız Varlıklara Özgü Yansımalar
- Örnekler
- Gür → Gök gürlemesinden hep korkardı.
- Şırıl → Su şırıltısı beni dinlendiriyor.
- Hışır → Yaprakların hışırtısı rüzgârın habercisiydi.
Araçlara Özgü Yansıma Sözcükler
- Örnekler
- Çuf → Tren, çuf çuf sesleriyle uzaklaştı.
- Zır → Kapının zırıltısına uyandım.
- Pat → Topu patladı.
7. Pekiştirmeli Sözcükler
Sözcüğün ilk hecesine “-m, -p, -r, -s ” harflerinden biri getirilerek pekiştirme yapılabilir.
- Örnekler
- Beyaz → Bembeyaz
- Issız → Ipıssız
- Temiz → Tertemiz
- Mor → Mosmor
“mı/mi” edatı kullanılarak pekiştirme yapılabilir.
- Örnekler
- Güzel mi güzel bir kızdı.
- Hava sıcak mı sıcaktı.
İkilemelerle pekiştirme yapılabilir.
- Örnekler
- Arabamız yavaş yavaş ilerliyordu.
- Eğri büğrü bir yola girmiştik.
8. İkilemeler
İkilemeler ayrı yazılır ve araya herhangi bir noktalama işareti konulmaz.
- Örnekler
- Hızlı hızlı → Aynı sözcüklerle oluşmuş.
- Güçlü kuvvetli → Eş anlamlı sözcüklerden oluşmuş.
- Gide gele → Zıt anlamlı sözcüklerden oluşmuş.
- Kaba saba → Biri anlamlı, biri anlamsız olan sözcüklerden oluşmuş.
- Abur cubur → İki anlamsız sözcükten oluşmuş.
- Şıpır şıpır → Yansıma sözcüklerden oluşmuş.
- Bire bir → Hâl eki kullanılarak oluşmuş.
