1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir.
- Örnekler
- biçim & şekil
- ahenk & uyum
- endişe & kaygı
- esir & tutsak
- emir & buyruk
- edat & ilgeç
- İşler acele olunca vakit çok hızlı geçiyor. (zaman)
- Çanakkale’deki anıta hayran kaldım. (abide)
2. Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler
Anlamca birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.
- Örnekler
- Bu elbisenin biraz daha parlak olanını istiyorum. (mat)
- Araba kullanmakta oldukça ustalaşmıştı. (acemi)
- Uyarı
Bir sözcüğün olumsuzu, o sözcüğün zıt anlamlısı demek değildir.
| SÖZCÜK | OLUMSUZU | ZIT ANLAMLISI |
| Tatlı | Tatsız | Acı |
| Gel | Gelme | Git |
| Kirli | Kirsiz | Temiz |
| Borçlu | Borçsuz | Alacaklı |
Sözcüklerin zıt anlamlı olabilmesi için her ikisinin de gerçek ya da mecaz anlamlı olması gerekir.
-
Bu karanlık günler bir gün bitecek.
Aydınlık günler bizleri bekliyor. - Bu cümlelerde “aydınlık” ve “karanlık” sözcükleri mecaz anlamda ve birbirine zıt olarak kullanılmıştır.
-
Arkadaşım bugün bize gelecek.
Sana bu renk hiç gitmedi. - Bu cümlelerde “gel-” sözcüğü gerçek anlamda, “git-” sözcüğü ise mecaz anlamda kullanılmıştır. Bu yüzden zıt anlamlı sayamayız.
3. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları farklı olan sözcüklerdir.
“Gül-” eylemi
Gül
- Örnekler
- Var
- Saat dört gibi köye vardık. (Var(mak) eylemi )
- Sana ayıracak zamanım da var. (“Yok” sözcüğünün karşıtı)
- Uyarı
Sözcüklerin sesteş (eş sesli) anlam özelliği kazanabilmesi için farklı temel anlamlarda kullanılmaları gerekmektedir.
- Yorgunluğun üstüne çay çok iyi gelir. (Gerçek anlam)
- Köydeki çayda balık tuttuk. (Gerçek anlam)
- “Çay” sözcüğü her iki cümlede de gerçek anlamda kullanıldığı için sesteştir.
- Masayı hazırlarken iki tabağı yanlışlıkla kırdım. (Gerçek anlam)
- İnsanları kırmadan güzelce konuş. (Mecaz anlam)
- “Kır-” sözcüğü ilk cümlede gerçek, ikinci cümlede mecaz anlamıyla kullanılmıştır. Bu yüzden aralarında sesteşlik özelliği aranmaz.
- Top oynarken kolu kırılmış. (Gerçek anlam)
- Kapının kolu elimde kaldı. (Gerçek anlama bağlı farklı bir anlam)
- “Kol-” sözcüğü ilk cümlede gerçek, ikinci cümlede ise gerçek anlama bağlı farklı bir anlamda kullanılmıştır. Bu yüzden aralarında sesteşlik özelliği aranmaz.
- Uyarı
Düzeltme işareti ( ^ ) olan sözcükler; okunuşları, yazılışları ve anlamları farklı olduğu için sesteş değildir.
- Hala, ne zaman gelirsin? (Hala: Babanın kız kardeşi)
- Hâlâ haber bekliyoruz. (Hâlâ: Henüz)
- kar – kâr
- hala – hâlâ
- ama – âmâ
- yar – yâr
4. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
Söylenişte tekil olmasına rağmen anlamca geniş kapsamlı olan sözcüklere genel anlamlı sözcükler; anlamca daha dar kapsamlı olan, o türün sadece bir ya da birkaç örneğine işaret edecek şekilde kullanılan sözcüklere ise özel anlamlı sözcükler denir.
- Örnekler
- Genelden Özele Sıralama
- Varlık – Canlı – Hayvan – Yırtıcı Kuş – Kartal
- Özelden Genele Sıralama
- Kartal – Yırtıcı Kuş – Hayvan – Canlı – Varlık
- Uyarı
Bir sözcük cümledeki kullanımına göre özel veya genel anlamlı olabilir.
- Her insan, ömründe bir kez ağaç dikmiştir.
- Herhangi bir ağaç kastedildiği için genel anlamda kullanılmıştır.
- Odasındaki çiçeğe gözü gibi bakardı.
- Kastedilen çiçek, belli bir çiçektir; bu yüzden “çiçek” sözcüğü özel anlamda kullanılmıştır.
5. Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler
Sayılabilen, ölçülebilen bir özelliği ifade eden sözcüklere nicel anlamlı; sayılamayan, ölçülemeyen bir özelliği ifade eden sözcüklere ise nitel anlamlı sözcükler denir.
- Örnekler
- Her yeri yüksek binalar sarmış Uzungöl’de. (Nicel anlam )
- Herkese yüksekten bakmak gibi bir huyu var. ( Nitel anlam)
- Dar yollara araç park edilmemeli. ( Nicel anlam)
- Dar düşüncelerle bir yerlere varamayız. ( Nitel anlam)