5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı
Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir.
Harf: Seslerin yazıdaki simgeleridir.
Alfabe: Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş hâlidir.
Ünlü (Sesli) Harfler ve Özellikler
Düz | Yuvarlak | |||
Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| Kalın | a | ı | o | u |
| İnce | e | i | ö | ü |
Ünsüz (Sessiz) Harfler ve Özellikleri
Süreksiz | Sürekli | |
| Sert Ünsüzler | p, ç, t, k | f, h, s, ş |
| Yumuşak Ünsüzler | b, c, d, g | ğ, j, l, m, n, r, v, y, z |
SES OLAYLARI
1. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer. Bu olaya ünlü düşmesi denir.
- Örnekler
- beyin + i → beyni
- akıl + ımı → aklımı
- karın + ı → karnı
- omuz + u → omzu
- Uyarı
- Askerlerimiz cephede göğüs göğüse savaşmış.
- Polisler köşeyi dönünce hırsızlarla burun buruna geldiler.
- yukarda değil yukarıda
- ilerde değil ileride
- aşağda değil aşağıda
- yoğur + ul → yoğrul(mak)
- cuma + ertesi → cumartesi
- sıyır + ıl → sıyrıl(mak)
- kayın + ana → kaynana
2. Ünlü Daralması
Türkçede son sesi “a, e” olan fiillere, “-yor” eki getirildiğinde sözcük sonundaki “a, e” geniş ünlüleri daralarak “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Bu olaya ünlü daralması denir.
- Örnekler
- tara + yor →tarıyor
- atla+ yor →atlıyor
- karala+ yor → karalıyor
- söyle + yor →söylüyor
- yapma + yor →yapmıyor
- gitme + yor →gitmiyor
- Uyarı
- de + y + ecek → diyecek
- ye + y + ecek →yiyecek
- de + y + elim → diyelim
- ye + y + elim → yiyelim
- anlıyamadım değil anlayamadım
- bilmiyecek değil bilmeyecek
- düzenliyecek değil düzenleyecek
- sevmiyeceğim değil sevmeyeceğim
3. Ünsüz Yumuşaması
Sonu “p, ç, t, k” ile biten Türkçe bir sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüklerin sonundaki “p, ç, t, k” sesleri “b, c, d, ğ”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.
- Örnekler
- kitap + ı → kitabı
- topaç + ı → topacı
- kağıt + ı →kağıdı
- beşik + i → beşiği
- Uyarı
- sepet + i → sepeti
- bilet+ i → bileti
- yapıt + ı → yapıtı
- yanıt + ı → yanıtı
- pilot + un → pilotun
- piramit + i → piramiti
- kaset + i → kaseti
- millet + i → milleti
-
Okunuşu – Yazılışı
Bileciğe – Bilecik’e
Burağa – Burak’a
- Tek heceli ama yumuşama olmuyor.
- tek + i →teki
- set + i → seti
- kek + i → keki
- at + ı → atı
- Tek heceli ve yumuşama oluyor.
- kurt + u → kurdu
- renk + i → rengi
- çok + u → çoğu
- gök + ü → göğü
4. Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)
Sonu “f, s, t, k, ç, ş, h, p” ile biten Türkçe sözcükler, “c, d, g” ile başlayan bir ek aldıklarında bu ekler “ç, t, k”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz sertleşmesi denir.
- Örnekler
- hedef + de → hedefte
- ilaç + da → ilaçta
- bas + gın → baskın
- savaş + cı → savaşçı
- bit + gin → bitkin
- silah + da → silahta
- yastık + da → yastıkta
- çorap + dan → çoraptan
- Uyarı
- 1453 + de → 1453’te
- Murat + da → Murat’ta
- TÜBİTAK + da → TÜBİTAK’ta
5. Ünsüz Türemesi
- Örnekler
- Ünlü ile Başlayan Ek Aldıklarında:
- hak + ınızı → hakkınızı
- had + ini → haddini
- his + ini → hissini
- af + ınıza → affınıza
- Yardımcı Fiil ile Kullanıldıklarında:
- hal + etmek → halletmek
- his + etmek → hissetmek
- ret + etmek → reddetmek
- af + etmek → affetmek
