1. Paragrafta Başlık
Paragrafta anlatılanları en iyi özetleyen sözcük ya da sözcük grubudur. Şiir için de aynı durum söz konusudur. Paragrafta başlığın temel özellikleri şunlardır:
- Paragrafın tamamını kapsar.
- Paragrafın konusu ve ana fikri ile bağlantılıdır.
- İlgi çekici ve düşündürücüdür.
Paragrafta başlıkla ilgili başlıca soru kalıpları da şu şekildedir:
- Bu şiirin başlığı aşağıdakilerden hangisi olabilir?
- Bu metne en uygun başlık aşağıdakilerden hangisidir?
2. Paragrafta Konu
Yazarın üzerinde durduğu olay, durum ya da düşünce paragrafın konusunu oluşturur. Şiir için de aynı durum söz konusudur. Paragrafta konunun temel özellikleri şunlardır:
- Paragrafın tamamını kapsar.
- Paragrafta üzerinde durulan olay, durum ya da kavramdır.
- “Anlatılan nedir?”, “Neden söz ediliyor?” soruları metnin konusunu verir.
Paragrafta konuyla ilgili başlıca soru kalıpları da şu şekildedir:
- Yazar paragrafta neyden bahsediyor?
- Yazar bu metinde ne anlatıyor?
- Yazar bu metinden neden yakınıyor?
- Bu metnin konusu aşağıdakilerden hangisidir?
- Bu parçada aşağıdakilerden hangisinden söz edilmektedir?
3. Paragrafta Ana Fikir (Ana Düşünce)
Okuyucuya verilmek istenen mesajdır. Şiir için de aynı durum söz konusudur. Paragrafta ana fikrin temel özellikleri şunlardır:
- Verilmek istenen mesajı kapsar.
- Metinden çıkarılması gereken derstir.
- “Bu metin hangi amaçla yazılmıştır?”, “Okuyucuya verilmek istenen mesaj nedir?” soruları metnin ana fikrini verir.
Paragrafta ana fikirle ilgili başlıca soru kalıpları da şu şekildedir:
- Metnin/şiirin ana fikri (ana düşünce, ana duygu, tema) aşağıdakilerden hangisidir?
- Bu parçada asıl anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?
- Şiirin ana duygusu (teması) aşağıdakilerden hangisidir?
- Bu parçada hangi özellik vurgulanmıştır?
4. Paragrafta Yardımcı Fikir
Paragraftaki ana düşünceyi destekleyen yardımcı düşüncelerdir. Paragrafta yardımcı düşüncenin temel özellikleri şunlardır:
- Ana düşüncenin daha iyi açıklanmasını sağlar.
- Ana fikir bir taneyken yardımcı düşünce birden fazladır.
- Yardımcı fikir soru kalıpları genellikle olumsuzdur.
Paragrafta yardımcı düşünce soru kalıpları şu şekildedir:
- Bu metinden aşağıdakilerden hangisi çıkarılamaz?
- Bu parçada aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı yoktur?
- Bu parçaya göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
- Bu parçada aşağıdakilerden hangisine değinilmemiştir?
5. Paragrafta Soru – Cevap
Parçanın hangi soruya cevap olarak verilmiş olabileceği sorulur. Paragrafta soru – cevap özellikleri şunlardır:
- Soru ile parça arasında bir bütünlük olmalıdır.
- İlk cümle genellikle fikir verebilir ancak metnin bütününe mutlaka bakılmalıdır.
Paragrafta soru – cevap ile ilgili başlıca soru kalıpları da şu şekildedir:
- Bu parçada, aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı yoktur?
- Bu parça, aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı olabilir?
- Aşağıdakilerden hangisi bu soruya cevap olarak söylenmiştir?
6. Paragrafta Yapı
Bir metin; giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur. Cümlelerin birbiriyle bağlantılı olması metnin yapısının güçlü olduğunun kanıtıdır.
Paragrafta yapı ile ilgili soru köklerinden bazıları şunlardır:
- Seçeneklerden hangisi bir metnin giriş cümlesi olabilir?
- Seçeneklerden hangisi bir metnin giriş cümlesi olamaz?
- Numaralanmış cümlelerden hangisi düşüncenin akışını bozmaktadır?
- Bu metinde boş bırakılan yere düşüncenin akışına göre hangisi getirilebilir?
- Numaranmış cümlelerden anlamlı bir paragraf oluşturması için sıralama nasıl olmalıdır?
7. Paragrafta Hikâye Unsurları
Olay yazılarında aşağıdaki unsurlar çok önemlidir:
- Olay: Yaşanmış ya da yaşanabilecek durumlardır.
- Şahıs Kadrosu: Olayları yaşayan ve olaylardan etkilenen kahramanlardır.
- Yer (Mekân): Olayın yaşandığı çevre veya mekândır.
- Zaman: Olayın yaşandığı dönem, an mevsim ya da gündür.
8. Anlatım Biçimleri
a. Açıklama
- Temel amaç, okuyucuya bilgi vermektir.
- Düşünce yazılarında sıkça karşımıza çıkar.
- Nesnel anlatım ön plandadır.
- Örnekler
- Güçlü belleğe ve üstün zekaya sahip olan İbn-i Sina daha 14 yaşında bilgi yönünden hocalarını geçmişti. 21 yaşında medrese dallarının tümünde uzmanlaştı.
b. Tartışma
- Temel amaç, okuyucuyu ikna etmeye çalışmaktır.
- Düşünce yazılarında sıkça karşımıza çıkar.
- İki farklı düşünce olur ve bu düşüncelerden biri yazar tarafından desteklenir.
- Yazar, savunduğu düşünceyi genellikle ispatlamaya çalışır.
- Öznel anlatım ön plandadır.
- Örnekler
- Çocukların tableti ya da akıllı telefonlar çok iyi kullanmalarını zeki olmalarına bağlıyorlar. Katılmıyorum. Zeki çocuk kendisi oyun üretebilen, hayal gücünü kullanabilen çocuktur.
c. Betimleme
- Temel amaç; varlıkları okuyucunun zihninde canlandırmaya çalışmaktır.
- Gözlem esastır ve olay yazılarında sıkça karşımıza çıkar.
- Betimleme metinlerinde hareketlilik yoktur ya da çok azdır.
- Betimlemeyi fotoğraf makinesi gibi düşünebilirsiniz.
- Örnekler
- Ortalık ağır ağır aydınlanıyor, topraktan incecik buğular yükseliyordu. Otlar ile pamuk fideleri daha ayırt edilemiyordu. Az sonra güneş sapsarı bir tabak gibi yükselmeye başladı. Kıpkırmızı her yanı yakan bir güneş…
d. Öyküleme
- Temel amaç; yaşanmış ya da yaşanabilir bir olayı okuyucunun zihninde canlandırmaya çalışmaktır.
- Gözlem esastır ve olay yazılarında sıkça karşımıza çıkar.
- Öyküleme metinlerinde hep bir hareket vardır.
- Öykülemeyi video kayıt cihazı gibi düşünebiliriz.
- Örnekler
- Karanlık bir ormanın içinde koşuyordu. Nefes nefese kalmıştı. Az ötede ağaçların bittiği yerde ışık vardı. Oraya ulaşabilirse arkasındakilerden kurtulabilirdi. Işığa doğru koştu. Ardına bakmadı hiç. Birden bir çukura düştü. Çukur, çamur içindeydi.
9. Düşünceyi Geliştirme Yolları
a. Tanımlama
- Metinde, "Bu nedir?", "Bu kimdir?" sorularına cevap veren cümlelerdir.
- Genellikle açıklama metinlerinde kullanılır.
- Örnekler
- Yeşil yapraklı bitkilerin ışık enerjisi ile organik besin yapmasını sağlayan kimyasal olaya fotosentez denir.
- Uyarı
Bir nesnenin ne işe yaradığı anlatılıyorsa açıklama olur. Tanımlama olabilmesi için mutlaka “Bu nedir?”, “Bu kimdir?” sorularına cevap vermesi gerekir.
b. Karşılaştırma
- Birden fazla varlık ya da kavram arasındaki benzerliklerin ve karşıtlıkların kıyaslanmasıdır.
- Genelde açıklama ve tartışma metinlerinde karşımıza çıkar.
- Örnekler
- Sürekli televizyon izleyen bir kişi ile sürekli kitap okuyan bir kişinin olaylara bakış açısının aynı olmasını bekleyemeyiz.
c. Örneklendirme
- Bir düşünceyi somutlaştırmak için örneklerden yararlanmaya denir.
- Temel amaç, düşüncenin anlaşılmasını sağlamaktır.
- Genelde açıklama ve tartışma metinlerinde karşımıza çıkar.
- Örnekler
- Ülkemizde kış turizmi de son yıllarda ilerleme kaydetmiştir. Kar yağışının uygun seviyede olduğu birçok yere kayak merkezleri yapılmıştır. Davraz Kayak Merkezi de bunlardan biridir.
d. Tanık Gösterme
- Bir düşüncenin doğruluğuna okuyucuyu inandırabilmek için tanınan, bilinen, itibar gösterilen kişilerin sözlerinden alıntı yapılmasıdır.
- Kişi belirtilmeden yalnızca kişinin sözünü kullanarak da tanık gösterme yapılabilir. Sonuçta o sözü araştırarak da söyleyen kişiyi bulabiliriz.
- Örnekler
- Bilim, bir ülke için en önemli unsurdur. Bilime önem veren ülkeler hızla gelişirken bilime gerekli önemi vermeyen ülkeler yerinde saymaktadır. Bilimin önemini Mustafa Kemal Atatürk “Hayatta en hakiki mürşit, ilimdir. diyerek vurgulamıştır.
- Uyarı
Atasözleri örneklemeye girer. Tanık göstermeye dâhil edemeyiz çünkü atasözlerinin söyleyeni belli değildir.
e. Sayısal Verilerden Yararlanma
- Düşüncenin ispatlanabilmesi için istatistik içeren verilerden yararlanılmasıdır.
- İstatistiki veriler rakamlarla belirtilebileceği gibi yazıyla da belirtilebilir.
- Örnekler
- Tarihi, kültürel değerleri ve doğal güzellikleriyle her yıl çok sayıda yerli ve yabancıya ev sahipliği yapan Muğla’ya ilk 6 ayda gelen yabancı turist sayısı geçen yılın aynı dönemine göre %38 arttı.
f. Benzetme
- Aralarında ilgi bulunan iki kavramdan birinin diğerine benzetilmesidir.
- Örnekler
- İnsanlar yaşlandıkça çocuk gibi olurlar. Küçücük şeylerden mutlu olabildikleri gibi yine küçücük şeylerden kırılabilirler.
g. Duyulardan Yararlanma
- Metinde birden fazla duyulara yer verilmesidir.
- Örnekler
- Çok acıkmıştım. Mutfaktan mis gibi yemek kokuları geliyordu ama masa henüz hazırlanmamıştı.
9. Anlatıcı Türleri
Olayları, kişileri, zamanı ve mekânı okuyucuya aktaran kişidir. İki tür anlatıcı vardır:
1. Birinci Kişi Ağzıyla Anlatım
- Yazar kendi başından geçen ya da içinde bulunduğu bir olayı anlatır.
- Ben ve biz ifadeleri ile bu ifadelere uygun ekler kullanılır.
- Örnekler
- Evimiz sokağın alt başında. Yatıp kalktığım odanın penceresinden bakınca bir baştan bir başa bütün sokağı görüyorum. Bir saat sonra yola çıkacağım.
2. Üçüncü Kişi Ağzıyla Anlatım
- Yazar, duyduğu ya da gördüğü şeyleri anlatır.
- O ve onlar ifadeleri ile bu ifadeler uygun ekler kullanılır.
- Örnekler
- Şekercinin kocaman vitrini önündeydiler. Vitrinde boy boy, kutu kutu şekerler, şekerlemeler, çikolatalar. Çikolatalara bakıyorlardı. Ortadaki topaç gibi oğlanın sağında ablası, solunda yoğurtçunun kızı. Yoğurtçunun kızı “Abla” kadardı.