1. Deyimler
Deyim: Genellikle gerçek anlamından ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeğidir.
Deyimlerin Özellikleri
Deyimler, anonimdir yani söyleyeni belli olmayan sözlerdir.
“Pabucunu dama atmak” sözünü ilk kimin söylediği belli değildir. Artık halkın ortak malı olmuştur.
Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden deyimi oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
Bindiği dalı kesmek (Doğru)
Oturduğu dalı kesmek (Yanlış)
Deyimler ders vermez yalnızca durum bildirir.
Ekmeğine yağ sürmek → İstemediği hâlde birinin işine yarayacak biçimde davranmak.
Deyimler mastar hâlindedir ancak zamana ve şahsa göre çekimlenebilir.
Küplere binmek. → Mastar hâlinde bir deyimdir.
Babam sinirden küplere bindi. → Zamana ve şahsa göre çekimlenmiş bir deyimdir.
Deyimler genellikle söz öbeği şeklindendir ancak az da olsa cümle şeklinde olan deyimler de vardır.
a. Söz Öbeği Şeklindeki Deyimler:
Ağzı laf yapmak
Bir çift sözü olmak
b. Cümle Şeklindeki Deyimler:
Laf olsun âdet yerini bulsun.
Allah’ından bulsun.
Deyimler, genellikle mecaz anlamlı olsa da gerçek anlamlı olan deyimler de vardır. Deyimler anlam özellikleri açısından iki bölümde ele alınır:
a. Gerçek Anlamlı Deyimler:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamında kullanıldığı sözlerdir, mecazlı bir ifadeye yer verilmez.
Çoğu gitti, azı kaldı.
Hem suçlu hem güçlü.
b. Mecaz Anlamlı Deyimler:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.
Ağzına kilit takmak
Damdan düşercesine
2. Atasözleri
Atasözü: Deneyimlere, gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş öğüt verici nitelikteki sözlerdir.
Atasözlerinin Özellikleri
Atasözleri, anonimdir yani söyleyeni belli olmayan sözlerdir.
“Yolcu yolunda gerek..” Bu sözü ilk kimin söylediği belli değildir. Artık halkın ortak malı olmuştur.
Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden atasözünü oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
Denize düşen yılana sarılır. (Doğru)
Göle düşen yılana sarılır. (Yanlış)
Yılana sarılır denize düşen. (Yanlış)
Atasözleri cümle şeklindedir ve mutlaka bir öğüt içerir.
Güvenme varlığa, düşersin darlığa.
Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.
Atasözlerinden bazıları aynı anlama gelir.
Mum dibine ışık vermez & Terzi kendi söküğünü dikemez.
Körle yatan şaşı kalkar. & Üzüm üzüme baka baka kararır.
Atasözlerinden bazıları zıt anlamlıdır.
Fazla mal göz çıkarmaz. & Azıcık aşım, kaygısız başım.
İyilik eden iyilik bulur. & İyilikten maraz doğar.
Atasözleri, anlam özellikleri açısından üç bölümde ele alınır:
a. Gerçek Anlamlı Atasözleri:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamında kullanıldığı sözlerdir, mecazlı bir ifadeye yer verilmez.
Akıl akıldan üstündür.
Az söyle, çok dinle.
b. Mecaz Anlamlı Atasözleri:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.
Minareyi çalan, kılıfını hazırlar. (“Minare” büyük yolsuzluk, “kılıf” da bahane anlamında kullanılmıştır.)
Dost acı söyler. (Acı söylemek, ifadesi mecaz yapmıştır.)
c. Hem Gerçek hem Mecaz Anlamlı Atasözleri:
İki anlama da gelebilecek şekilde kullanılan sözlerdir.
Atılan ok geri dönmez.
Birinci anlam, atılan bir okun geri dönmesi imkânsızdır.
İkinci anlam, iyi düşünmeden yaptığımız işlerden pişman olarak geri dönmek isteriz ama artık iş işten geçmiştir.
Taşıma su ile değirmen dönmez.
Demir tavına dövülür.