8. Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı

İÇİNDEKİLER
A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM
2. ÖZNE
1. Gerçek Özne :
2. Sözde Özne :
B. YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
a. Belirtili Nesne:
b. Belirtisiz Nesne:
2. YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ)
3. ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ)
ÖGELERİN SORU TABLOSU
ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?

A. TEMEL ÖGELER

1. YÜKLEM

  • Cümlede oluş, iş ve hareket bildiren sözcük ya da sözcük grubudur.
  • Cümlede ilk bulunan ögedir ancak yüklemi bulduran herhangi bir soru yoktur.
  • Diğer ögeleri bulabilmek için tüm sorular yükleme sorulur.
  • Fiiller, kip ve kişi eki alarak yüklem olabilir.
  • Örnekler
  • Mehmet çok hızlı koşuyorsun. → "Koş-" fiili, “-yor” kip ekini ve “-sun” kişi ekini alarak yüklem olmuş.
  • İsimler veya isim soylu sözcükler ek-fiil alarak yüklem olabilir.
  • Örnekler
  • Uzunca bir yolculuktan sonra köydeydik. → Köy sözcüğü, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “-di”yi alarak yüklem olmuş.
  • Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
  • Örnekler
  • Çok yoruldum, yatıp biraz dinleneceğim.
  • Yüklem, genelde cümlenin sonundadır ancak başında veya ortasında da olabilir.
  • Örnekler
  • Derya’yı dün sabah okulda görmüştüm.
  • Dün sabah okulda görmüştüm Derya’yı.
  • Görmüştüm Derya’yı dün sabah okulda.
  • Tek bir sözcük yüklem olabileceği gibi bir sözcük grubu da yüklem olabilir.
  • Örnekler
  • Arabası yarı yolda bozuldu.
  • Arabayı ağacın gölgesine park etti.
  • Tamamı yüklem olan cümleler de olabilir.
  • Örnekler
  • Tüm sözcük türleri yüklem olabilir.
  • Yeşilin bin bir tonuyla bezeli bir ormandaydık.
    Yüklem
  • Sınıfın en uzun boylu öğrencisiydi.
    Yüklem
  • Örnekler
  • Anahtarı düşürdüğü yer buraydı. → Zamir
  • Tek görevi dosyaları düzenlemekti. → Fiilimsi
  • Çöp kovaları binanın arkasındaydı. → İsim tamlaması
  • Ömer, çalışkan bir çocuktur. → Sıfat tamlaması
  • Yardımlarınız için teşekkür ederim. → Birleşik fiil
  • Bu hediyeler, benim içinmiş. → Edat grubu
  • Başım yine dara düştü. → Deyim

2. ÖZNE

  • Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kişi veya varlıktır.
  • Cümlede yüklemden sonraki en önemli ögedir. Bu yüzden, yüklemden hemen sonra özne bulunur.
  • Özneyi bulabilmek için yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorulur. Ancak bu soruları “-en kim?”,
    “-en ne?”; “olan kim?”, “olan ne?” kalıplarıyla sormak en doğrusudur.
    Böylelikle olası bir özne/nesne karışıklığının önüne geçilmiş olur.
  • Örnekler

 

Deniz,
Ö		yeni bir kitapaldı.
Y

 Alan kim? -Deniz

Şiddetli rüzgâr,
Ö		ağacın dallarınıkırmış.
Y

Kıran ne? -Şiddetli rüzgâr

Ömer,
Ö		ailenin tek çocuğudur.
Y

Ailenin tek çocuğu olan kim? -Ömer

Babaannesinin evi
Ö		üst sokaktaydı.
Y

Üst sokakta olan ne? -Babaannesinin evi

Gerçek ve sözde özne olmak üzere iki özne türü vardır:

1. Gerçek Özne :

Açık ve gizli özne olmak üzere iki çeşittir.

Açık Özne: Cümlede açıkça yazılı olan öznedir.

  • Örnekler
Neslihan Hanım,
Açık Özne		gazetesini sabahlarıokur.
Y

Okuyan kim? -Neslihan Hanım

Gizli Özne: Cümlede açıkça yazılı olamayan öznedir.

  • Örnekler
(O)
GÖ		Gazetesini sabahlarıokur.
Y

 

  • Uyarı
Gizli özne, öge sıralanışında ve sayısında dikkate alınmaz.
(Biz)  GÖ Geçen gün ZT Melih’le ZT markette YT karşılaştık. Y
  • Öge sayısı: 4
  • Öge sıralanışı: ZT – ZT – YT – Y

2. Sözde Özne :

Eylemin, kimin tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Bir cümlede sözde özne olabilmesi için yüklemde mutlaka “-l” ve “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.

  • Örnekler
Davetiyeler,
SÖ		ilgililereyollandı
Y

yollanan ne? -Davetiyeler. Yollama işini yapan kim? -Belli değil.

 

Olay,
SÖ		titizliklearaştırıldı.
Y

Araştırılan ne? -Olay. Araştırma işini yapan kim? -Belli değil.

  • Uyarı
“… tarafından” ya da “…-ca” kalıpları cümledeki öznenin türünü değiştirmez.
Suçlular,
SÖ		polis tarafındantutuklandı
Y
Halk,
SÖ		yetkililercebilgilendirildi
Y
Bazı cümlelerde özne kullanılmayabilir.
Sabah,
ZT		erken
ZT		kalkılacak
Y

 

B. YARDIMCI ÖGELER

1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)

Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.

Nesne, iki çeşittir:

a. Belirtili Nesne:

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Neyi?”, “Kimi?”, “Nereyi?” sorularının cevabı belirtili nesneyi verir. Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu belirtme hâl ekini (-i hâl ekini) alır.

  • Örnekler

 

Babam
Ö		ağaçları
B.li N		suluyor.
Y

Babam neyi suluyor? -Ağaçları

Zeynep
Ö		ablasını
B.li N		taklit ediyor.
Y

 Zeynep kimi taklit ediyor? -Ablasını

 

Ağaçlar
Ö		bahçeyi
B.li N		süslüyor.
Y

Ağaçlar nereyi süslüyor? -Bahçeyi

b. Belirtisiz Nesne:

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir.

  • Örnekler
Kardeşim,
Ö		benden
YT		bir bardak süt
B.siz N		istedi.
Y

Kardeşim ne istedi? -Bir bardak süt

 

Ayla
Ö		“Bu konuyu çok iyi anladım.”
B.siz N		dedi.
Y

Ayla ne dedi? – Bu konuyu çok iyi anladım.

2. YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ)

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nere(y)e?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularının cevabı yer tamlayıcısını verir.

Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka “-e, -de, -den” hâl eklerinden biri bulunur.

  • Örnekler
  • Eve ulaştığınızda bana haber verin. → Kime haber verin? -Bana
  • Bir dönem köyde yaşadım. → Nerede yaşadım? -Köyde
  • Yoğurt, sütten yapılır. → Yoğurt neyden yapılır? -Sütten
  • Uyarı
“-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir.
Öfkeden
ZT		deliye dönmüştü.
Y
“Öfkeden” sözcüğü, sebep bildiriyor; bu nedenle yer tamlayıcısı değildir.

3. ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ)

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niçin?”, “Niye?”, “Neden?”, “Ne kadar?”, “Ne şekilde?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tamlayıcısını verir.

  • Örnekler
Canım sıkıldığında
ZT		buraya
YT		gelirim.
Y

Ne zaman gelirim? -Canım sıkıldığında

Meraklanma diye
ZT		senden
YT		gizledik.
Y

Niye gizledik? -Meraklanma diye

Beni almak için
ZT		arabayla
ZT		gelmiş.
Y

 Niçin gelmiş? -Beni almak için / Nasıl gelmiş? -Arabayla

  • Uyarı
“Nereye?” sorusuna cevap olan aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri gibi yer-yön bildiren sözcükler ek almadıklarında zarf tamlayıcısı; “-e, -de, -den” eklerinden birini aldıklarında yer tamlayıcısı olurlar.
Sude Hanım,
Ö		az önce
ZT		aşağı
ZT		indi.
Y

Sude Hanım nereye indi? -Aşağı

Sude Hanım,
Ö		az önce
ZT		aşağıya
ZT		indi.
Y

Sude Hanım nereye indi? -Aşağıya

ÖGELERİN SORU TABLOSU

ÖGE ADIYÜKLEME YÖNELTİLECEK SORULARAÇIKLAMA
ÖZNE

Fiil cümlelerinde,

(yüklem)+en kim?                   (yüklem)+en ne?

Mutlaka yalın hâlde bulunur. “Neyin?”, “Kimin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalıyorsanız hata yapmışsınızdır.
İsim cümlelerinde                                           (yüklem)+olan kim?                   (yüklem)+olan ne?

BELİRTİSİZ NESNE

(DÜZ TÜMLEÇ)

Ne?Mutlaka yalın hâlde bulunur.

BELİRTİLİ NESNE

(DÜZ TÜMLEÇ)

Neyi?, Kimi?, Nereyi?Mutlaka ismin -i hâlinde bulunur.

YER TAMLAYICISI

(DOLAYLI TÜMLEÇ)

Kime?, Kimde?, Kimden?                      Neye?, Neyde?, Neyden?               Nere(y)e?, Nerede?, Nereden?Mutlaka ismin -e, -de, -den hâlinde bulunur.
ZARF TAMLAYICISI          (ZARF TÜMLECİ)Ne zaman?, Nasıl?, Niçin?, Niye?, Neden?, Ne kadar?, Ne şekilde?            Ne ile?, Kim ile?, Nereye?“Nereye?” sorusunun cevabı yalın hâlde ise zarf tümleci olur.
 

ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?

Önce yüklem, sonra özne bulunur. Diğer ögeler, özne aracılığıyla yüklem sorulan sorularla bulunur.
  • Örnekler
  • Hasan, dün bisikletini okulda vermiş.
  • Vermiş → Yüklem
  • Veren kim? → Hasan (Özne)
  • Hasan neyi vermiş? → Bisikletini (Belirtili Nesne)
  • Hasan bisikletini ne zaman vermiş? → Dün (Zarf Tamlayıcısı)
  • Hasan dün bisikletini nerede vermiş? → Okulda (Yer Tamlayıcısı)
Herhangi bir öge, bir tek sözcükten oluşabileceği gibi sözcük gruplarından da oluşabilir.
  • Örnekler
Murat,
Ö		arkadaşından
YT		kitap
N		almış.
Y
Arda”nın telefonu
Ö		 Ahmetlerin evinde
YT		 kalmış.
Y
Hayatı en zor zamanlarda bile yaşanır kılan
Özne		sevdiklerimizin içimizi ısıtan varlığıydı.
Yüklem
Deyimler, ikilemeler, edat grupları, fiilimsi grupları, yardımcı fiileler oluşan birleşik fiiller, isim ve sıfat tamlamaları tek bir ögedir, parçalanmaz.
  • Örnekler
  • Buraya her gelişimde içim açılıyor. → Deyim
  • Konuşa konuşa akşam ettiler. → İkileme
  • Söylediklerinin hiçbiri doğru değildi. → Edat grubu
  • Hasta olduğu için gelemedi. → Fiilimsi grubu
  • Teklifimi kabul ettiler. → Birleşik fiil
  • Hava değişimden etkilendik sanırım. → İsim tamlaması
  • Yavru köpeği sahiplendik. → Sıfat tamlaması
  • Uyarı

Bazen deyimler ve tamlamalar iç içe girebilir. Bu gibi durumlarda öge bir bütün olarak alınır.

“Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.” cümlesini ögelerine ayırmak istediğimizde “ağzı” sözcüğü hem tamlama içinde hem de deyim içindedir.

Melda’nın ağzı → İsim tamlaması

Ağzı kulaklarına varıyordu → Deyim

Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.
                      Yüklem

Deyim ve tamlamayı ayıramadığımız için cümlenin tamamı yüklemdir.
Cümlede her öge çeşidinden birden fazla olabilir.
  • Örnekler
Ayşe,
Ö		olanları duyunca
ZT		sinirlendi;
Y		arkadaşı
Ö		onu
B’li N		hemen
ZT		sakinleştirdi.
Y
Soru cümlelerinde ögeyi bulmak için cümleye cevap verilmesi karışıklığı önler.
  • Örnekler
  • Kapıdaki kimmiş? → Kapıdaki Kağan’mış. (Yüklem)
  • Ders ne zaman bitecek? → Ders saat üçte bitecek.(Zarf Tümleci)
  • Mehmet kimi aradı? → Mehmet Ali’yi aradı.(Belirtili Nesne)
Ara sözler ögenin açıklayıcısı durumunda olabilir.
  • Örnekler
Annem,
Özne		o fedakâr kadın,
Öznenin Açıklayıcısı

canımın içidir.
Yüklem

 

Cümle dışı unsurlar, yükleme sorulan hiçbir soruya cevap vermeyen yapılardır. Ara cümleler, seslenmeler, ünlemler, onay bildiren sözcükler ve bazen bağlaçlar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.
  • Örnekler
  • Çalışınca, emin ol, başaramayacağın hiçbir şey yoktur. → Ara cümle
  • Hey, sesimi duyan var mı? → Seslenme
  • Tüh, yine geciktim. → Ünlem
  • Peki, ben de sizinle gelirim. → Onay
  • Baktı ve geçti. → Bağlaç
  • Uyarı
Bağlaçlar her zaman cümle dışı unsur olmayabilir.Arda ve Melih, birazdan gelecek. → “ve” bağlacı bu cümlede öznenin içinde yer almıştır.
  • Gelecek olan kim? -Arda ve Melih (Özne)
Alıntı cümleler, ayrı ayrı ögelerine ayrılmaz. Genellikle bulundukları cümlenin nesnesi durumundadırlar.
  • Örnekler
Bekir amca
Ö		“Onun ipiyle kuyuya inilmez.”
Belirtisiz nesne		derdi.
Y

 

  • Uyarı
“Kimin?”, “Neyin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalmışsanız bir tamlamayı bölmüşsünüz demektir.

 

Ezgi’nin
Ö		yarışma heyecanı
B.li N		sesinden
YT		anlaşılıyordu.
Y

Kimin heyecanı anlaşılıyordu? -Ezgi’nin

YANLIŞ


Ezgi’nin yarışma heyecanı
Ö		 sesinden
YT		 anlaşılıyordu.
Y

Anlaşılan ne? -Ezgi’nin yarışma heyecanı

DOĞRU

KONUYLA İLGİLİ DAHA FAZLA İÇERİK

Konu Anlatım Sunusu
Etkinlikler
İnteraktif Testler