8. Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı

A. TEMEL ÖGELER

1. YÜKLEM

2. ÖZNE

 

Deniz,
Ö
yeni bir kitapaldı.
Y

 Alan kim? -Deniz

Şiddetli rüzgâr,
Ö
ağacın dallarınıkırmış.
Y

Kıran ne? -Şiddetli rüzgâr

Ömer,
Ö
ailenin tek çocuğudur.
Y

Ailenin tek çocuğu olan kim? -Ömer

Babaannesinin evi
Ö
üst sokaktaydı.
Y

Üst sokakta olan ne? -Babaannesinin evi

Gerçek ve sözde özne olmak üzere iki özne türü vardır:

1. Gerçek Özne :

Açık ve gizli özne olmak üzere iki çeşittir.

Açık Özne: Cümlede açıkça yazılı olan öznedir.

Neslihan Hanım,
Açık Özne
gazetesini sabahlarıokur.
Y

Okuyan kim? -Neslihan Hanım

Gizli Özne: Cümlede açıkça yazılı olamayan öznedir.

(O)
Gazetesini sabahlarıokur.
Y

 

Gizli özne, öge sıralanışında ve sayısında dikkate alınmaz.
(Biz)  Geçen gün ZT Melih’le ZT markette YT karşılaştık. Y

2. Sözde Özne :

Eylemin, kimin tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Bir cümlede sözde özne olabilmesi için yüklemde mutlaka “-l” ve “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.

Davetiyeler,
ilgililereyollandı
Y

yollanan ne? -Davetiyeler. Yollama işini yapan kim? -Belli değil.

 

Olay,
titizliklearaştırıldı.
Y

Araştırılan ne? -Olay. Araştırma işini yapan kim? -Belli değil.

“… tarafından” ya da “…-ca” kalıpları cümledeki öznenin türünü değiştirmez.
Suçlular,
polis tarafındantutuklandı
Y
Halk,
yetkililercebilgilendirildi
Y
Bazı cümlelerde özne kullanılmayabilir.
Sabah,
ZT
erken
ZT
kalkılacak
Y

 

B. YARDIMCI ÖGELER

1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)

Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.

Nesne, iki çeşittir:

a. Belirtili Nesne:

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Neyi?”, “Kimi?”, “Nereyi?” sorularının cevabı belirtili nesneyi verir. Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu belirtme hâl ekini (-i hâl ekini) alır.

 

Babam
Ö
ağaçları
B.li N
suluyor.
Y

Babam neyi suluyor? -Ağaçları

Zeynep
Ö
ablasını
B.li N
taklit ediyor.
Y

 Zeynep kimi taklit ediyor? -Ablasını

 

Ağaçlar
Ö
bahçeyi
B.li N
süslüyor.
Y

Ağaçlar nereyi süslüyor? -Bahçeyi

b. Belirtisiz Nesne:

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir.

Kardeşim,
Ö
benden
YT
bir bardak süt
B.siz N
istedi.
Y

Kardeşim ne istedi? -Bir bardak süt

 

Ayla
Ö
“Bu konuyu çok iyi anladım.”
B.siz N
dedi.
Y

Ayla ne dedi? – Bu konuyu çok iyi anladım.

2. YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ)

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nere(y)e?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularının cevabı yer tamlayıcısını verir.

Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka “-e, -de, -den” hâl eklerinden biri bulunur.

“-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir.
Öfkeden
ZT
deliye dönmüştü.
Y
“Öfkeden” sözcüğü, sebep bildiriyor; bu nedenle yer tamlayıcısı değildir.

3. ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ)

Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niçin?”, “Niye?”, “Neden?”, “Ne kadar?”, “Ne şekilde?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tamlayıcısını verir.

Canım sıkıldığında
ZT
buraya
YT
gelirim.
Y

Ne zaman gelirim? -Canım sıkıldığında

Meraklanma diye
ZT
senden
YT
gizledik.
Y

Niye gizledik? -Meraklanma diye

Beni almak için
ZT
arabayla
ZT
gelmiş.
Y

 Niçin gelmiş? -Beni almak için / Nasıl gelmiş? -Arabayla

“Nereye?” sorusuna cevap olan aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri gibi yer-yön bildiren sözcükler ek almadıklarında zarf tamlayıcısı; “-e, -de, -den” eklerinden birini aldıklarında yer tamlayıcısı olurlar.
Sude Hanım,
Ö
az önce
ZT
aşağı
ZT
indi.
Y

Sude Hanım nereye indi? -Aşağı

Sude Hanım,
Ö
az önce
ZT
aşağıya
ZT
indi.
Y

Sude Hanım nereye indi? -Aşağıya

ÖGELERİN SORU TABLOSU

ÖGE ADIYÜKLEME YÖNELTİLECEK SORULARAÇIKLAMA
ÖZNE

Fiil cümlelerinde,

(yüklem)+en kim?                   (yüklem)+en ne?

Mutlaka yalın hâlde bulunur. “Neyin?”, “Kimin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalıyorsanız hata yapmışsınızdır.
İsim cümlelerinde                                           (yüklem)+olan kim?                   (yüklem)+olan ne?

BELİRTİSİZ NESNE

(DÜZ TÜMLEÇ)

Ne?Mutlaka yalın hâlde bulunur.

BELİRTİLİ NESNE

(DÜZ TÜMLEÇ)

Neyi?, Kimi?, Nereyi?Mutlaka ismin -i hâlinde bulunur.

YER TAMLAYICISI

(DOLAYLI TÜMLEÇ)

Kime?, Kimde?, Kimden?                      Neye?, Neyde?, Neyden?               Nere(y)e?, Nerede?, Nereden?Mutlaka ismin -e, -de, -den hâlinde bulunur.
ZARF TAMLAYICISI          (ZARF TÜMLECİ)Ne zaman?, Nasıl?, Niçin?, Niye?, Neden?, Ne kadar?, Ne şekilde?            Ne ile?, Kim ile?, Nereye?Nereye?” sorusunun cevabı yalın hâlde ise zarf tümleci olur.
 

ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?

Önce yüklem, sonra özne bulunur. Diğer ögeler, özne aracılığıyla yüklem sorulan sorularla bulunur.
Herhangi bir öge, bir tek sözcükten oluşabileceği gibi sözcük gruplarından da oluşabilir.
Murat,
Ö
arkadaşından
YT
kitap
N
almış.
Y
Arda”nın telefonu
Ö
Ahmetlerin evinde
YT
kalmış.
Y
Hayatı en zor zamanlarda bile yaşanır kılan
Özne
sevdiklerimizin içimizi ısıtan varlığıydı.
Yüklem
Deyimler, ikilemeler, edat grupları, fiilimsi grupları, yardımcı fiileler oluşan birleşik fiiller, isim ve sıfat tamlamaları tek bir ögedir, parçalanmaz.

Bazen deyimler ve tamlamalar iç içe girebilir. Bu gibi durumlarda öge bir bütün olarak alınır.

“Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.” cümlesini ögelerine ayırmak istediğimizde “ağzı” sözcüğü hem tamlama içinde hem de deyim içindedir.

Melda’nın ağzı → İsim tamlaması

Ağzı kulaklarına varıyordu → Deyim

Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.
                      Yüklem

Deyim ve tamlamayı ayıramadığımız için cümlenin tamamı yüklemdir.
Cümlede her öge çeşidinden birden fazla olabilir.
Ayşe,
Ö
olanları duyunca
ZT
sinirlendi;
Y
arkadaşı
Ö
onu
B’li N
hemen
ZT
sakinleştirdi.
Y
Soru cümlelerinde ögeyi bulmak için cümleye cevap verilmesi karışıklığı önler.
Ara sözler ögenin açıklayıcısı durumunda olabilir.
Annem,
Özne
o fedakâr kadın,
Öznenin Açıklayıcısı

canımın içidir.
Yüklem

 

Cümle dışı unsurlar, yükleme sorulan hiçbir soruya cevap vermeyen yapılardır. Ara cümleler, seslenmeler, ünlemler, onay bildiren sözcükler ve bazen bağlaçlar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.
Bağlaçlar her zaman cümle dışı unsur olmayabilir.Arda ve Melih, birazdan gelecek. → “ve” bağlacı bu cümlede öznenin içinde yer almıştır.
Alıntı cümleler, ayrı ayrı ögelerine ayrılmaz. Genellikle bulundukları cümlenin nesnesi durumundadırlar.
Bekir amca
Ö
“Onun ipiyle kuyuya inilmez.”
Belirtisiz nesne
derdi.
Y

 

“Kimin?”, “Neyin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalmışsanız bir tamlamayı bölmüşsünüz demektir.

 

Ezgi’nin
Ö
yarışma heyecanı
B.li N
sesinden
YT
anlaşılıyordu.
Y

Kimin heyecanı anlaşılıyordu? -Ezgi’nin

YANLIŞ


Ezgi’nin yarışma heyecanı
Ö
sesinden
YT
anlaşılıyordu.
Y

Anlaşılan ne? -Ezgi’nin yarışma heyecanı

DOĞRU