A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM
Cümlede oluş, iş ve hareket bildiren sözcük ya da sözcük grubudur.
Cümlede ilk bulunan ögedir ancak yüklemi bulduran herhangi bir soru yoktur.
Diğer ögeleri bulabilmek için tüm sorular yükleme sorulur.
Fiiller, kip ve kişi eki alarak yüklem olabilir.
Mehmet çok hızlı koşuyorsun. → “Koş-” fiili, “-yor” kip ekini ve “-sun” kişi ekini alarak yüklem olmuş
İsimler veya isim soylu sözcükler ek-fiil alarak yüklem olabilir.
Uzunca bir yolculuktan sonra köydeydik. → Köy sözcüğü, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “-di”yi alarak yüklem olmuş.
Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
Çok yoruldum, yatıp biraz dinleneceğim.
Yüklem, genelde cümlenin sonundadır ancak başında veya ortasında da olabilir.
Derya’yı dün sabah okulda görmüştüm.
Dün sabah okulda görmüştüm Derya’yı.
Görmüştüm Derya’yı dün sabah okulda.
Tek bir sözcük yüklem olabileceği gibi bir sözcük grubu da yüklem olabilir.
Arabası yarı yolda bozuldu.
Arabayı ağacın gölgesine park etti.
Tamamı yüklem olan cümleler de olabilir.
Yeşilin binbir tonuyla bezeli bir ormandaydık.
Y
Sınıfın en uzun boylu öğrencisiydi.
Y
Tüm sözcük türleri yüklem olabilir.
Anahtarı düşürdüğü yer buraydı. → Zamir
Tek görevi dosyaları düzenlemekti. → Fiilimsi
Çöp kovaları binanın arkasındaydı. → İsim tamlaması
Ömer, çalışkan bir çocuktur. → Sıfat tamlaması
Yardımlarınız için teşekkür ederim. → Birleşik fiil
Bu hediyeler, benim içinmiş. → Edat grubu
Başım yine dara düştü. → Deyim
2. ÖZNE
Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kişi veya varlıktır.
Cümlede yüklemden sonraki en önemli ögedir. Bu yüzden, yüklemden hemen sonra özne bulunur.
Özneyi bulabilmek için yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorulur. Ancak bu soruları “-en kim?”, “-en ne?”; “olan kim?”, “olan ne?” kalıplarıyla sormak en doğrusudur. Böylelikle olası bir özne/nesne karışıklığının önüne geçilmiş olur.
| Deniz, |
yeni bir kitap |
aldı. Y |
Alan kim? -Deniz
| Şiddetli rüzgâr, |
ağacın dallarını |
kırmış. |
Kıran ne? -Şiddetli rüzgâr
| Ömer, |
ailenin tek çocuğudur. |
Ailenin tek çocuğu olan kim? -Ömer
| Babaannesinin evi |
üst sokaktaydı. |
Üst sokakta olan ne? -Babaannesinin evi
Gerçek ve sözde özne olmak üzere iki özne türü vardır:
1. Gerçek Özne :
Açık ve gizli özne olmak üzere iki çeşittir.
a. Açık Özne: Cümlede açıkça yazılı olan öznedir.
| Neslihan Hanım, |
gazetesini sabahları |
okur. Y |
Okuyan kim? -Neslihan Hanım
b. Gizli Özne: Cümlede açıkça yazılı olamayan öznedir.
| (O) |
Gazetesini sabahları – |
okur. Y |
Gizli özne, öge sıralanışında ve sayısında dikkate alınmaz.
| (Biz) |
Geçen gün ZT |
Melih’le ZT |
markette YT |
karşılaştık. Y |
Öge sayısı: 4
Öge sıralanışı: ZT – ZT – YT – Y
2. Sözde Özne :
Eylemin, kimin tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Bir cümlede sözde özne olabilmesi için yüklemde mutlaka “-l” ve “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.
| Davetiyeler, |
ilgililere – |
yollandı Y |
yollanan ne? -Davetiyeler. Yollama işini yapan kim? -Belli değil.
| Olay, |
titizlikle – |
araştırıldı. Y |
Araştırılan ne? -Olay. Araştırma işini yapan kim? -Belli değil.
“… tarafından” ya da “…-ca” kalıpları cümledeki öznenin türünü değiştirmez.
| Suçlular, |
polis tarafından – |
tutuklandı Y |
| Halk |
yetkililerce – |
bilgilendirildi Y |
Bazı cümlelerde özne kullanılmayabilir.
| Sabah, |
erken ZT |
kalkılacak Y |
B. YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE
Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.
Nesne, iki çeşittir:
a. Belirtili Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Neyi?”, “Kimi?”, “Nereyi?” sorularının cevabı belirtili nesneyi verir. Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu belirtme hâl ekini (-i hâl ekini) alır.
| Babam |
ağaçları B.li N |
suluyor. Y |
Babam neyi suluyor? -Ağaçları
| Zeynep |
ablasını B.li N |
taklit ediyor. Y |
Zeynep kimi taklit ediyor? -Ablasını
| Ağaçlar |
bahçeyi B.li N |
süslüyor. Y |
Ağaçlar nereyi süslüyor? -Bahçeyi
b. Belirtisiz Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir.
| Kardeşim, Ö |
benden YT |
bir bardak süt B.siz N |
istedi. Y |
Kardeşim ne istedi? -Bir bardak süt
| Ayla Ö |
“Bu konuyu çok iyi anladım.” B.siz N |
dedi. Y |
Ayla ne dedi? – Bu konuyu çok iyi anladım.
2. YER TAMLAYICISI
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nere(y)e?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularının cevabı yer tamlayıcısını verir.
Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka “-e, -de, -den” hâl eklerinden biri bulunur.
Eve ulaştığınızda bana haber verin. → Kime haber verin? -Bana
Bir dönem köyde yaşadım. → Nerede yaşadım? -Köyde
Yoğurt, sütten yapılır. → Yoğurt neyden yapılır? -Sütten
“-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir.
| Öfkeden |
deliye dönmüştü. Y |
“Öfkeden” sözcüğü, sebep bildiriyor; bu nedenle yer tamlayıcısı değildir.
3. ZARF TAMLAYICISI
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niçin?”, “Niye?”, “Neden?”, “Ne kadar?”, “Ne şekilde?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tamlayıcısını verir.
| Canım sıkıldığında ZT |
buraya YT |
gelirim. Y |
Ne zaman gelirim? -Canım sıkıldığında
| Meraklanma diye ZT |
senden YT |
gizledik. Y |
Niye gizledik? -Meraklanma diye
| Beni almak için ZT |
arabayla ZT |
gelmiş. Y |
Niçin gelmiş? -Beni almak için / Nasıl gelmiş? -Arabayla
“Nereye?” sorusuna cevap olan aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri gibi yer-yön bildiren sözcükler ek almadıklarında zarf tamlayıcısı; “-e, -de, -den” eklerinden birini aldıklarında yer tamlayıcısı olurlar.
| Sude Hanım, Ö |
az önce ZT |
aşağı ZT |
indi. Y |
Sude Hanım nereye indi? -Aşağı
| Sude Hanım, Ö |
az önce ZT |
aşağıya ZT |
indi. Y |
Sude Hanım nereye indi? -Aşağıya
ÖGELERİN SORU TABLOSU
| ÖGE ADI | YÜKLEME YÖNELTİLECEK SORULAR | AÇIKLAMA |
| ÖZNE | Fiil cümlelerinde,
(yüklem)+en kim? (yüklem)+en ne? |
Mutlaka yalın hâlde bulunur. “Neyin?”, “Kimin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalıyorsanız hata yapmışsınızdır. |
| İsim cümlelerinde, (yüklem)+olan kim? (yüklem)+olan ne? | ||
| BELİRTİSİZ NESNE
|
Ne? | Mutlaka yalın hâlde bulunur. |
| BELİRTİLİ NESNE
|
Neyi?, Kimi?, Nereyi? | Mutlaka ismin -i hâlinde bulunur. |
| YER TAMLAYICISI
|
Kime?, Kimde?, Kimden? Neye?, Neyde?, Neyden?, Nere(y)e?, Nerede?, Nereden? | Mutlaka ismin -e, -de, -den hâlinde bulunur. |
| ZARF TAMLAYICISI | Ne zaman?, Nasıl?, Niçin?, Niye?, Neden?, Ne kadar?, Ne şekilde?, Ne ile?, Kim ile?, Nereye? | “Nereye?” sorusunun cevabı yalın hâlde ise zarf tamlayıcısı olur. |
ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
Önce yüklem, sonra özne bulunur. Diğer ögeler, özne aracılığıyla yüklem sorulan sorularla bulunur.
Hasan, dün bisikletini okulda vermiş.
Vermiş → Yüklem
Veren kim? → Hasan (Özne)
Hasan neyi vermiş? → Bisikletini (Belirtili nesne)
Hasan bisikletini ne zaman vermiş? → Dün (Zarf tamlayıcısı)
Hasan dün bisikletini nerede vermiş? → Okulda (Yer tamlayıcısı)
Herhangi bir öge, bir tek sözcükten oluşabileceği gibi sözcük gruplarından da oluşabilir.
| Murat, Ö |
arkadaşından YT |
kitap N |
almış. Y |
| Arda’nın telefonu |
Ahmetlerin evinde YT |
kalmış. Y |
| Hayatı en zor zamanlarda bile yaşanır kılan |
sevdiklerimizin içimizi ısıtan varlığıydı. Y |
Deyimler, ikilemeler, edat grupları, fiilimsi grupları, yardımcı fiileler oluşan birleşik fiiller, isim ve sıfat tamlamaları tek bir ögedir, parçalanmaz.
Buraya her gelişimde içim açılıyor. → Deyim
Konuşa konuşa akşam ettiler. → İkileme
Söylediklerinin hiçbiri doğru değildi. → Edat grubu
Hasta olduğu için gelemedi. → Fiilimsi grubu
Teklifimi kabul ettiler. → Birleşik fiil
Hava değişimden etkilendik sanırım. → İsim tamlaması
Yavru köpeği sahiplendik. → Sıfat tamlaması
Bazen deyimler ve tamlamalar iç içe girebilir. Bu gibi durumlarda öge bir bütün olarak alınır.
“Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.” cümlesini ögelerine ayırmak istediğimizde “ağzı” sözcüğü hem tamlama içinde hem de deyim içindedir.
Melda’nın ağzı → İsim tamlaması
Ağzı kulaklarına varıyordu → Deyim
Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.
Y
Deyim ve tamlamayı ayıramadığımız için cümlenin tamamı yüklemdir.
Cümlede her öge çeşidinden birden fazla olabilir.
| Ayşe, Ö |
olanları duyunca ZT |
sinirlendi; Y |
arkadaşı Ö |
onu B’li N |
hemen ZT |
sakinleştirdi. Y |
Soru cümlelerinde ögeyi bulmak için cümleye cevap verilmesi karışıklığı önler.
Kapıdaki kimmiş? → Kapıdaki Kağan’mış. (Yüklem)
Ders ne zaman bitecek? → Ders saat üçte bitecek.(Zarf tamlayıcısı)
Mehmet kimi aradı? → Mehmet Ali’yi aradı.(Belirtili nesne)
Ara sözler ögenin açıklayıcısı durumunda olabilir.
| Annem, |
o fedakâr kadın, Öznenin Açıklayıcısı |
canımın içidir. Y |
Cümle dışı unsurlar, yükleme sorulan hiçbir soruya cevap vermeyen yapılardır. Ara cümleler, seslenmeler, ünlemler, onay bildiren sözcükler ve bazen bağlaçlar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.
Çalışınca, emin ol, başaramayacağın hiçbir şey yoktur. → Ara cümle
Hey, sesimi duyan var mı? → Seslenme
Tüh, yine geciktim. → Ünlem
Peki, ben de sizinle gelirim. → Onay
Baktı ve geçti. → Bağlaç
Bağlaçlar her zaman cümle dışı unsur olmayabilir. Arda ve Melih, birazdan gelecek. → “ve” bağlacı bu cümlede öznenin içinde yer almıştır.
Gelecek olan kim? –Arda ve Melih (Özne)
Alıntı cümleler, ayrı ayrı ögelerine ayrılmaz. Genellikle bulundukları cümlenin nesnesi durumundadırlar.
| Bekir amca Ö |
“Onun ipiyle kuyuya inilmez.” Belirtisiz nesne |
derdi. Y |
“Kimin?”, “Neyin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalmışsanız bir tamlamayı bölmüşsünüz demektir.
| Ezgi’nin Ö |
yarışma heyecanı B.li N |
sesinden YT |
anlaşılıyordu. Y |
Kimin heyecanı anlaşılıyordu? -Ezgi’nin (YANLIŞ)
| Ezgi’nin yarışma heyecanı Ö |
sesinden YT |
anlaşılıyordu. Y |
Anlaşılan ne? -Ezgi’nin yarışma heyecanı (DOĞRU)
Çok pratik valla helal olsun
benn bu siteyi çok begendim kim hazırladıysa eline saglık
çok güzel bir site ben çok begendim
çok güzel çok beğendim
aralara etkinlik olsa daha iyi olur ama cok guzel inşallah sınavda işime yarar
Çok teşekkürler
Çok işime yaradı
çok işime yaradı çok anlamadığım bir konuydu burdan çalışınca daha iyi anladım teşekkür ederim.<
çok iyi ve güzel çok beğendim öğrencilerin işini kolaylaştırıyor
çok güzel olmuş çok işime yaradı bir konuyu 95 dk da anlatan hocalardan dinlemektense bu konu özetine çalışın daha verimli olur kim yaptıysa eline sağlık
çok güzel olmuş aynı zamanda güncelleme de yerinde gelmiş
Çok işime yaradı teşekkürler kim yaptıysa…:-)
DERSLERİMDE YÜKSEK ALMAMI SAĞLAYAN UYGULAMAYA VE HOCAMA TEŞEKKÜR EDERİM