8. Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM
- Cümlede oluş, iş ve hareket bildiren sözcük ya da sözcük grubudur.
- Cümlede ilk bulunan ögedir ancak yüklemi bulduran herhangi bir soru yoktur.
- Diğer ögeleri bulabilmek için tüm sorular yükleme sorulur.
- Fiiller, kip ve kişi eki alarak yüklem olabilir.
- Örnekler
- Mehmet çok hızlı koşuyorsun. → "Koş-" fiili, “-yor” kip ekini ve “-sun” kişi ekini alarak yüklem olmuş.
- İsimler veya isim soylu sözcükler ek-fiil alarak yüklem olabilir.
- Örnekler
- Uzunca bir yolculuktan sonra köydeydik. → Köy sözcüğü, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “-di”yi alarak yüklem olmuş.
- Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
- Örnekler
- Çok yoruldum, yatıp biraz dinleneceğim.
- Yüklem, genelde cümlenin sonundadır ancak başında veya ortasında da olabilir.
- Örnekler
- Derya’yı dün sabah okulda görmüştüm.
- Dün sabah okulda görmüştüm Derya’yı.
- Görmüştüm Derya’yı dün sabah okulda.
- Tek bir sözcük yüklem olabileceği gibi bir sözcük grubu da yüklem olabilir.
- Örnekler
- Arabası yarı yolda bozuldu.
- Arabayı ağacın gölgesine park etti.
- Tamamı yüklem olan cümleler de olabilir.
- Örnekler
- Tüm sözcük türleri yüklem olabilir.
-
Yeşilin bin bir tonuyla bezeli bir ormandaydık.
Yüklem -
Sınıfın en uzun boylu öğrencisiydi.
Yüklem
- Örnekler
- Anahtarı düşürdüğü yer buraydı. → Zamir
- Tek görevi dosyaları düzenlemekti. → Fiilimsi
- Çöp kovaları binanın arkasındaydı. → İsim tamlaması
- Ömer, çalışkan bir çocuktur. → Sıfat tamlaması
- Yardımlarınız için teşekkür ederim. → Birleşik fiil
- Bu hediyeler, benim içinmiş. → Edat grubu
- Başım yine dara düştü. → Deyim
2. ÖZNE
- Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kişi veya varlıktır.
- Cümlede yüklemden sonraki en önemli ögedir. Bu yüzden, yüklemden hemen sonra özne bulunur.
-
Özneyi bulabilmek için yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorulur. Ancak bu soruları “-en kim?”,
“-en ne?”; “olan kim?”, “olan ne?” kalıplarıyla sormak en doğrusudur.
Böylelikle olası bir özne/nesne karışıklığının önüne geçilmiş olur.
- Örnekler
Deniz, Ö | yeni bir kitap | aldı. Y |
Alan kim? -Deniz
Şiddetli rüzgâr, Ö | ağacın dallarını | kırmış. Y |
Kıran ne? -Şiddetli rüzgâr
Ömer, Ö | ailenin tek çocuğudur. Y |
Ailenin tek çocuğu olan kim? -Ömer
Babaannesinin evi Ö | üst sokaktaydı. Y |
Üst sokakta olan ne? -Babaannesinin evi
Gerçek ve sözde özne olmak üzere iki özne türü vardır:
1. Gerçek Özne :
Açık Özne: Cümlede açıkça yazılı olan öznedir.
- Örnekler
Neslihan Hanım, Açık Özne | gazetesini sabahları | okur. Y |
Okuyan kim? -Neslihan Hanım
Gizli Özne: Cümlede açıkça yazılı olamayan öznedir.
- Örnekler
(O) GÖ | Gazetesini sabahları | okur. Y |
- Uyarı
(Biz) GÖ | Geçen gün ZT | Melih’le ZT | markette YT | karşılaştık. Y |
- Öge sayısı: 4
- Öge sıralanışı: ZT – ZT – YT – Y
2. Sözde Özne :
Eylemin, kimin tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Bir cümlede sözde özne olabilmesi için yüklemde mutlaka “-l” ve “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.
- Örnekler
Davetiyeler, SÖ | ilgililere | yollandı Y |
yollanan ne? -Davetiyeler. Yollama işini yapan kim? -Belli değil.
Olay, SÖ | titizlikle | araştırıldı. Y |
Araştırılan ne? -Olay. Araştırma işini yapan kim? -Belli değil.
- Uyarı
Suçlular, SÖ | polis tarafından | tutuklandı Y |
Halk, SÖ | yetkililerce | bilgilendirildi Y |
Sabah, ZT | erken ZT | kalkılacak Y |
B. YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.
Nesne, iki çeşittir:
a. Belirtili Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Neyi?”, “Kimi?”, “Nereyi?” sorularının cevabı belirtili nesneyi verir. Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu belirtme hâl ekini (-i hâl ekini) alır.
- Örnekler
Babam Ö | ağaçları B.li N | suluyor. Y |
Babam neyi suluyor? -Ağaçları
Zeynep Ö | ablasını B.li N | taklit ediyor. Y |
Zeynep kimi taklit ediyor? -Ablasını
Ağaçlar Ö | bahçeyi B.li N | süslüyor. Y |
Ağaçlar nereyi süslüyor? -Bahçeyi
b. Belirtisiz Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir.
- Örnekler
Kardeşim, Ö | benden YT | bir bardak süt B.siz N | istedi. Y |
Kardeşim ne istedi? -Bir bardak süt
Ayla Ö | “Bu konuyu çok iyi anladım.” B.siz N | dedi. Y |
Ayla ne dedi? – Bu konuyu çok iyi anladım.
2. YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ)
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nere(y)e?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularının cevabı yer tamlayıcısını verir.
Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka “-e, -de, -den” hâl eklerinden biri bulunur.
- Örnekler
- Eve ulaştığınızda bana haber verin. → Kime haber verin? -Bana
- Bir dönem köyde yaşadım. → Nerede yaşadım? -Köyde
- Yoğurt, sütten yapılır. → Yoğurt neyden yapılır? -Sütten
- Uyarı
Öfkeden ZT | deliye dönmüştü. Y |
3. ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ)
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niçin?”, “Niye?”, “Neden?”, “Ne kadar?”, “Ne şekilde?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tamlayıcısını verir.
- Örnekler
Canım sıkıldığında ZT | buraya YT | gelirim. Y |
Ne zaman gelirim? -Canım sıkıldığında
Meraklanma diye ZT | senden YT | gizledik. Y |
Niye gizledik? -Meraklanma diye
Beni almak için ZT | arabayla ZT | gelmiş. Y |
Niçin gelmiş? -Beni almak için / Nasıl gelmiş? -Arabayla
- Uyarı
Sude Hanım, Ö | az önce ZT | aşağı ZT | indi. Y |
Sude Hanım nereye indi? -Aşağı
Sude Hanım, Ö | az önce ZT | aşağıya ZT | indi. Y |
Sude Hanım nereye indi? -Aşağıya
ÖGELERİN SORU TABLOSU
ÖGE ADI | YÜKLEME YÖNELTİLECEK SORULAR | AÇIKLAMA |
ÖZNE | Fiil cümlelerinde, (yüklem)+en kim? (yüklem)+en ne? | Mutlaka yalın hâlde bulunur. “Neyin?”, “Kimin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalıyorsanız hata yapmışsınızdır. |
İsim cümlelerinde (yüklem)+olan kim? (yüklem)+olan ne? | ||
BELİRTİSİZ NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) | Ne? | Mutlaka yalın hâlde bulunur. |
BELİRTİLİ NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) | Neyi?, Kimi?, Nereyi? | Mutlaka ismin -i hâlinde bulunur. |
YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ) | Kime?, Kimde?, Kimden? Neye?, Neyde?, Neyden? Nere(y)e?, Nerede?, Nereden? | Mutlaka ismin -e, -de, -den hâlinde bulunur. |
ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ) | Ne zaman?, Nasıl?, Niçin?, Niye?, Neden?, Ne kadar?, Ne şekilde? Ne ile?, Kim ile?, Nereye? | “Nereye?” sorusunun cevabı yalın hâlde ise zarf tümleci olur. |
ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
- Örnekler
- Hasan, dün bisikletini okulda vermiş.
- Vermiş → Yüklem
- Veren kim? → Hasan (Özne)
- Hasan neyi vermiş? → Bisikletini (Belirtili Nesne)
- Hasan bisikletini ne zaman vermiş? → Dün (Zarf Tamlayıcısı)
- Hasan dün bisikletini nerede vermiş? → Okulda (Yer Tamlayıcısı)
- Örnekler
Murat, Ö | arkadaşından YT | kitap N | almış. Y |
Arda”nın telefonu Ö |
Ahmetlerin evinde YT |
kalmış. Y |
Hayatı en zor zamanlarda bile yaşanır kılan Özne | sevdiklerimizin içimizi ısıtan varlığıydı. Yüklem |
- Örnekler
- Buraya her gelişimde içim açılıyor. → Deyim
- Konuşa konuşa akşam ettiler. → İkileme
- Söylediklerinin hiçbiri doğru değildi. → Edat grubu
- Hasta olduğu için gelemedi. → Fiilimsi grubu
- Teklifimi kabul ettiler. → Birleşik fiil
- Hava değişimden etkilendik sanırım. → İsim tamlaması
- Yavru köpeği sahiplendik. → Sıfat tamlaması
- Uyarı
Bazen deyimler ve tamlamalar iç içe girebilir. Bu gibi durumlarda öge bir bütün olarak alınır.
“Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.” cümlesini ögelerine ayırmak istediğimizde “ağzı” sözcüğü hem tamlama içinde hem de deyim içindedir.
Melda’nın ağzı → İsim tamlaması
Ağzı kulaklarına varıyordu → Deyim
Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.
Yüklem
- Örnekler
Ayşe, Ö | olanları duyunca ZT | sinirlendi; Y | arkadaşı Ö | onu B’li N | hemen ZT | sakinleştirdi. Y |
- Örnekler
- Kapıdaki kimmiş? → Kapıdaki Kağan’mış. (Yüklem)
- Ders ne zaman bitecek? → Ders saat üçte bitecek.(Zarf Tümleci)
- Mehmet kimi aradı? → Mehmet Ali’yi aradı.(Belirtili Nesne)
- Örnekler
Annem, Özne | o fedakâr kadın, Öznenin Açıklayıcısı | canımın içidir. |
- Örnekler
- Çalışınca, emin ol, başaramayacağın hiçbir şey yoktur. → Ara cümle
- Hey, sesimi duyan var mı? → Seslenme
- Tüh, yine geciktim. → Ünlem
- Peki, ben de sizinle gelirim. → Onay
- Baktı ve geçti. → Bağlaç
- Uyarı
- Gelecek olan kim? -Arda ve Melih (Özne)
- Örnekler
Bekir amca Ö | “Onun ipiyle kuyuya inilmez.” Belirtisiz nesne | derdi. Y |
- Uyarı
Ezgi’nin Ö | yarışma heyecanı B.li N | sesinden YT | anlaşılıyordu. Y |
Kimin heyecanı anlaşılıyordu? -Ezgi’nin
YANLIŞ
Ezgi’nin yarışma heyecanı Ö |
sesinden YT |
anlaşılıyordu. Y |
Anlaşılan ne? -Ezgi’nin yarışma heyecanı
DOĞRU