8. Sınıf Cümle Türleri Konu Anlatımı
A) YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi haber veya dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş olan cümlelerdir.
- Örnekler
| Manzarayı birlikte | seyredelim. Yüklem |
- Seyret- fiili dilek kipiyle çekimlenmiş.
Bugün alışverişe | gidilecek. Yüklem |
- Git- fiili haber kipiyle çekimlenmiş.
2. İsim (Ad) Cümlesi
Yüklemi ek fiil ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.
- Örnekler
| Ortam | kalabalıktı. Yüklem |
- Kalabalık sözcüğü ek fiil ile çekimlenmiş.
| Yaptığı tek spor, | yürümekti. Yüklem |
- Yürümek sözcüğü ek fiil ile çekimlenmiş.
- Uyarı
Yüklemi sesteş (eş sesli) bir sözcük olan cümlelere dikkat etmek gerekir. Cümleyi okumadan yanızca yükleme bakılırsa hata yapılır.
- Geç de olsa sonunda köye vardı. → Fiil cümlesi
- Çantasında birkaç parça eşya vardı. → İsim cümlesi
Yüklemin türü bulunurken asla köke bakılmaz, sözcüğün yapım eki almış son hâline bakılır.
- Örnekler
- Çalışmaktır . → Çalış- sözcüğü fiildir ama “-mak” eki onu isim yapmıştır. Sonuç olarak isim cümlesidir.
- Sakinleşti . → Sakin sözcüğü isimdir ama “-leş” eki onu fiil yapmıştır. Sonuç olarak fiil cümlesidir.
B) YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda olan cümleler, kurallı cümledir.
- Örnekler
| Fiiller konusunu dönem başında | öğrenmiştik. Yüklem |
- Kurallı cümle
2. Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümleler, devrik cümledir.
- Örnekler
| Dönem başında | öğrenmiştik. Yüklem | fiiller konusunu. |
| Unuttum Yüklem | yine neler alacağımı. |
3. Eksiltili Cümle
Yüklemi olmayan cümleler, eksiltili cümledir.
Eksiltili cümlelerin sonu üç nokta (…) konur.
- Örnekler
- Tam oturup dinlenecekken…
- Hava öyle soğuk ki…
C) ANLAMLARI BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Olumlu Cümle
İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini ya da var olduğunu belirten cümleler, olumlu cümledir.
- Örnekler
- Yardımlarımızdan dolayı bize teşekkür etti. → Olumlu cümle
- Bende biraz para var. → Olumlu cümle
Kötü ya da olumsuz olarak algıladığımız durumlar, cümleyi olumsuz yapmaz. Önemli olan şey, yargının gerçekleşip gerçekleşmediğidir.
- Örnekler
- Top oynarken ayağını kırmış. → Olumlu cümle
- Yaşlı köpekleri dün ölmüş. → Olumlu cümle
2. Olumsuz Cümle
İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da var olmadığını belirten cümleler, olumsuz cümledir.
Olumsuz cümleler; “-ma, -me, -mı, -mi, -mu, -mü; -maz, -mez; -sız, -siz, -suz, -süz” ekleriyle ve “yok, değil” sözcükleriyle yapılır.
- Örnekler
- Çam, meyve ağacı değildir. → Olumsuz cümle
- Evde hiç ekmek yok. → Olumsuz cümle
- Uzun zamandır sinemaya gitmiyorum. → Olumsuz cümle
- Elmalar tatsızdı. → Olumsuz cümle
- Gece bir türlü uyuyamadım. → Olumsuz cümle
- Uyarı
Bazı cümleler biçimce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.
- Cümle: Kadıncağız sabahtan beri ne yiyor ne içiyor.
- Cümleden Çıkan Anlam: Kadıncağız sabahtan beri yemedi içmedi.
- Sonuç: “Kadıncağız sabahtan beri ne yiyor ne içiyor.” cümlesi olumsuz bir cümledir.
- Cümle: Bu masraflara para mı dayanır?
- Cümleden Çıkan Anlam: Bu masraflara para dayanmaz.
- Sonuç: “Bu masraflara para mı dayanır?” cümlesi olumsuz bir cümledir.
Bazı cümleler biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
- Cümle: Seni anlamıyor değilim.
- Cümleden Çıkan Anlam: Seni anlıyorum.
- Sonuç:“Seni anlamıyor değilim.” cümlesi olumlu bir cümledir.
- Cümle: Küçücük dükkânda yok yok.
- Cümleden Çıkan Anlam: Küçücük dükkânda her şey var.
Biçimce ve anlamca olumlu/olumsuzluk ifadeleri verilmeden cümlenin anlamı sorulduğunda, biçime değil anlama bakarız çünkü esas olan anlamdır.
- Örnekler
- Senin için fedakârlık yapmayacak değilim. → Olumlu cümle
3. Soru Cümlesi
Cevap almak için kurulan cümleler, soru cümleleridir.
- Örnekler
- Bunların hepsini yiyecek misin?
Soru cümleleri, gerçek ve sözde soru cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Gerçek Soru Cümleleri:
Amaç, soruya cevap almaktır.
- Örnekler
- Akşam beni kaçta ararsın?
- Evcil hayvanınız var mı?
b) Sözde Soru Cümleleri:
Amaç cevap almak değil daha çok bilineni vurgulamaktır.
- Örnekler
- Ne çok çalıştığını bilmez olur muyum? (Onaylama)
- Bunları ben mi söylemişim? (İnkâr)
- Bu parayla ne alınır ki? (Azımsama)
- İnsan, sevdiğini hiç üzer mi? (Ayıplama, kınama)
- Bir bardak çay alabilir miyim? (Rica)
4. Ünlem Cümlesi
Sevgi, korku, heyecan, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden cümlelerdir.
- Örnekler
- Tüh, annemin en sevdiği vazoyu kırdım!
- Eyvah, yine yağmura yakalanacağım!
D) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Yapılarına göre cümleler konusunun iyi anlaşılabilmesi için yan cümle ve temel cümle kavramlarının iyi bilinmesi gerekir.
Temel Cümle:
Birleşik cümlelerde yarım yargıları sonuca bağlayan, asıl yargıyı bildiren cümledir. Temel cümle, içerisinde mutlaka yüklemi barındırmalıdır.
- Örnekler
| Ahmet’i bugün statta | gördüm. Temel cümle |
Gördüm, yüklemdir aynı zamanda temel cümledir.
| Dosyaları evde | unuttum. Temel cümle |
Unuttum, yüklemdir; temel cümle, yüklemi içerisinde barındırmaktadır.
Yan Cümle:
Birleşik cümlelerde ana cümlenin anlamını tamamlayan yardımcı unsurlardır. Genellikle yarım yargı bildirirler. Türkçemizde yan cümle dört şekilde yapılır:
Fiilimsilerle yapılır. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa bir o kadar da yan cümle vardır.
- Örnekler
| Üşüyünce Yan cümle | ellerini ovuşturarak Yan cümle | içeri girdi. Temel cümle |
“-sa/-se” şart ekiyle yapılır.
- Örnekler
| Bir şeye ihtiyacın olursa Yan cümle | ben buradayım. Temel cümle |
Yargıların bağlayan “ki” bağlacı ile yapılır. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.
- Örnekler
| Öyle sanıyorum ki Temel cümle | akşama evde oluruz. Yan cümle |
Nesne görevindeki doğrudan anlatım cümleleriyle yapılır.
- Örnekler
| Terli terli soğuk su içme, Yan cümle | dedi. Temel cümle |
Yapılarına göre cümleler dört başlık hâlinde incelenir:
1. Tek Yüklemli (Basit) Cümle
Yüklem tektir ve herhangi bir yan cümle bulunmaz.
Cümlenin uzunluğu ya da kısalığı ölçü değildir.
- Örnekler
| Şu kale, | en sağlam yapısıdır bu küçük kentin. Yüklem |
| Görünce | sor. Yüklem |
Yüklem tek olmasına rağmen yan cümle olduğu için basit cümle sayılmaz.
2. Birleşik Cümle
Birleşik cümleleri dört başlık altında inceleyebiliriz:
a. İçinde Fiilimsi Olan Cümle (Girişik Birleşik Cümle):
Tek yüklemi olan ve yan cümlesinde fiilimsi bulunan cümlelerdir.
- Örnekler
| Beni görünce Yan cümle | koşarak Yan cümle | yanıma geldi. Temel cümle |
- Uyarı
Yüklemin içerisinde yer alan fiilimsiler yan cümle yapmaz, temel cümle olur.
| Tek çaresi, | onunla konuşmaktı. Yüklem |
Konuşmak sözcüğü fiilimsi olmasına rağmen yan cümle değildir.
b. Şartlı Birleşik Cümle:
Tek yüklem bulunur.
Şartlı birleşik cümleler “-sa/-se” ekleriyle yapılır.
Yan cümle, temel cümleye şart anlamı katarak bağlanır.
- Örnekler
| Kendine güvenmezsen Yan cümle | başaramazsın. Temel cümle |
- Uyarı
Yan cümlesinde “-sa/-se” olup ayrıca bir de fiilimsi bulunuyorsa cümle yine şartlı birleşik cümle olur.
- Anlatılanları iyi dinlersen konuyu çabuk kavrarsın.
c. “ki”li Birleşik Cümle:
Birden fazla yargının “ki” bağlacı ile bağlandığı cümlelerdir. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.
- Örnekler
| Anladım ki Temel cümle | bu konuda ben yanılıyorum. Yan cümle |
| Düşündüm ki Temel cümle |
sen de bizimle gelebilirsin. Yan cümle |
d. İçinde Cümle Olan Cümle (İç İçe Birleşik Cümle):
Yüklem tek olur.
Yan cümlesinde doğrudan anlatım vardır.
Doğrudan anlatımlı cümle temel cümlenin nesnesi olmak zorundadır.
- Örnekler
| Bir haftaya kadar buraya dönmüş olacağım Yan cümle (Belirtisiz nesne görevinde) | dedi. Temel cümle |
3. Birden Çok Yüklemli (Sıralı) Cümle
Birden fazla yüklem vardır.
Yüklemler, virgülle ya da noktalı virgülle bağlanırlar.
- Örnekler
| Acıktım Yüklem | bir şeyler | yiyeceğim. Yüklem |
| At | ölür Yüklem | meydan | kalır Yüklem | yiğit | ölür Yüklem | şan | kalır Yüklem |
- Uyarı
Öge ortaklığı olanlar bağımlı, olmayanlar bağımsız sıralı cümle olur.
| Ebru Özne | bu paketleri sana | bıraktı, Yüklem | gitti. Yüklem |
Özne ortaklığı olduğu için bağımlı sıralı.
| Ege | uyudu, Yüklem | Arda hâlâ | oynuyor. Yüklem |
Hiçbir öge ortak değil, bağımsız sıralı.
4. Bağlacı Olan (Bağlı) Cümle
Birden fazla yüklem vardır.
Yüklemler, bağlaçlarla birbirine bağlanır.
- Örnekler
| Kapıyı | açtı Yüklem | ve dışarı | çıktı. Yüklem |
| Hasta; yatağından | doğruldu, Yüklem | kalktı, Yüklem | yürüdü Yüklem | ve pencereyi | açtı. Yüklem |
- Uyarı
Hem… hem…, ne… ne…, ya… ya…” gibi tekrarlı bağlaçlar, yüklemleri bağlarsa bağlı cümle oluşturur.
| Hem | okurum Yüklem | hem | yazarım. Yüklem |
Bağlı cümle
| Ya benimle | gelirsin Yüklem | ya evde | oturursun. Yüklem |
Bağlı cümle
Bağlaç kullanılan her cümle bağlı cümle (bağlacı olan cümle) olmaz. Bağlı cümle olabilmesi için yüklemleri birbirine bağlaması gerekir.
- Örnekler
| Ne annesini ne babasını | dinledi. Yüklem |
Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.
| Emel ve Sude, birlikte | geziyor. Yüklem |
Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.
