A) YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi haber veya dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş olan cümlelerdir.
| Manzarayı birlikte | seyredelim. Yüklem |
Seyret- fiili dilek kipiyle çekimlenmiş.
| Bugün alışverişe | gidilecek. Yüklem |
Git- fiili haber kipiyle çekimlenmiş.
2. İsim (Ad) Cümlesi
Yüklemi ek fiil ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.
| Ortam | kalabalıktı. Yüklem |
Kalabalık sözcüğü ek fiil ile çekimlenmiş
| Yaptığı tek spor, | yürümekti. Yüklem |
Yürümek sözcüğü ek fiil ile çekimlenmiş
Yüklemi sesteş (eş sesli) bir sözcük olan cümlelere dikkat etmek gerekir. Cümleyi okumadan yanızca yükleme bakılırsa hata yapılır.
Geç de olsa sonunda köye vardı. → Fiil cümlesi
Çantasında birkaç parça eşya vardı. → İsim cümlesi
Yüklemin türü bulunurken asla köke bakılmaz, sözcüğün yapım eki almış son hâline bakılır.
Çalışmaktır . → Çalış- sözcüğü fiildir ama “-mak” eki onu isim yapmıştır. Sonuç olarak isim cümlesidir.
Sakinleşti . → Sakin sözcüğü isimdir ama “-leş” eki onu fiil yapmıştır. Sonuç olarak fiil cümlesidir.
B) YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda olan cümleler, kurallı cümledir.
| Fiiller konusunu dönem başında | öğrenmiştik. Yüklem |
2. Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümleler, devrik cümledir.
| Dönem başında | öğrenmiştik. Yüklem |
fiiller konusunu. |
| Unuttum |
yine neler alacağımı. |
3. Eksiltili Cümle
Yüklemi olmayan cümleler, eksiltili cümledir.
Eksiltili cümlelerin sonu üç nokta (…) konur.
Tam oturup dinlenecekken…
Hava öyle soğuk ki…
C) ANLAMLARI BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Olumlu Cümle
İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini ya da var olduğunu belirten cümleler, olumlu cümledir.
Yardımlarımızdan dolayı bize teşekkür etti. → Olumlu cümle
Bende biraz para var. → Olumlu cümle
Kötü ya da olumsuz olarak algıladığımız durumlar, cümleyi olumsuz yapmaz. Önemli olan şey, yargının gerçekleşip gerçekleşmediğidir.
Top oynarken ayağını kırmış. → Olumlu cümle
Yaşlı köpekleri dün ölmüş. → Olumlu cümle
2. Olumsuz Cümle
İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da var olmadığını belirten cümleler, olumsuz cümledir.
Olumsuz cümleler; “-ma, -me, -mı, -mi, -mu, -mü; -maz, -mez; -sız, -siz, -suz, -süz” ekleriyle ve “yok, değil” sözcükleriyle yapılır.
Çam, meyve ağacı değildir. → Olumsuz cümle
Evde hiç ekmek yok. → Olumsuz cümle
Uzun zamandır sinemaya gitmiyorum. → Olumsuz cümle
Elmalar tatsızdı. → Olumsuz cümle
Gece bir türlü uyuyamadım. → Olumsuz cümle
Bazı cümleler biçimce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.
Cümle: Kadıncağız sabahtan beri ne yiyor ne içiyor.
Cümleden Çıkan Anlam: Kadıncağız sabahtan beri yemedi içmedi.
Sonuç: “Kadıncağız sabahtan beri ne yiyor ne içiyor.” cümlesi olumsuz bir cümledir.
Cümle: Bu masraflara para mı dayanır?
Cümleden Çıkan Anlam: Bu masraflara para dayanmaz.
Sonuç: “Bu masraflara para mı dayanır?” cümlesi olumsuz bir cümledir.
Bazı cümleler biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
Cümle: Seni anlamıyor değilim.
Cümleden Çıkan Anlam: Seni anlıyorum.
Sonuç:“Seni anlamıyor değilim.” cümlesi olumlu bir cümledir.
Cümle: Küçücük dükkânda yok yok.
Cümleden Çıkan Anlam: Küçücük dükkânda her şey var.
Biçimce ve anlamca olumlu/olumsuzluk ifadeleri verilmeden cümlenin anlamı sorulduğunda, biçime değil anlama bakarız çünkü esas olan anlamdır.
Senin için fedakârlık yapmayacak değilim. → Olumlu cümle
3. Soru Cümlesi
Cevap almak için kurulan cümleler, soru cümleleridir.
Bunların hepsini yiyecek misin?
Soru cümleleri, gerçek ve sözde soru cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Gerçek Soru Cümleleri:
Amaç, soruya cevap almaktır.
Akşam beni kaçta ararsın?
Evcil hayvanınız var mı?
b) Sözde Soru Cümleleri:
Amaç cevap almak değil daha çok bilineni vurgulamaktır.
Ne çok çalıştığını bilmez olur muyum? (Onaylama)
Bunları ben mi söylemişim? (İnkâr)
Bu parayla ne alınır ki? (Azımsama)
İnsan, sevdiğini hiç üzer mi? (Ayıplama, kınama)
Bir bardak çay alabilir miyim? (Rica)
4. Ünlem Cümlesi
Sevgi, korku, heyecan, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden cümlelerdir.
Tüh, annemin en sevdiği vazoyu kırdım!
Eyvah, yine yağmura yakalanacağım!
D) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Yapılarına göre cümleler konusunun iyi anlaşılabilmesi için yan cümle ve temel cümle kavramlarının iyi bilinmesi gerekir.
Temel Cümle:
Birleşik cümlelerde yarım yargıları sonuca bağlayan, asıl yargıyı bildiren cümledir. Temel cümle, içerisinde mutlaka yüklemi barındırmalıdır.
| Ahmet’i bugün statta | gördüm. Temel cümle |
Gördüm, yüklemdir aynı zamanda temel cümledir.
| Dosyaları evde | unuttum. Temel cümle |
Unuttum, yüklemdir; temel cümle, yüklemi içerisinde barındırmaktadır.
Yan Cümle:
Birleşik cümlelerde ana cümlenin anlamını tamamlayan yardımcı unsurlardır. Genellikle yarım yargı bildirirler. Türkçemizde yan cümle dört şekilde yapılır:
Fiilimsilerle yapılır. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa bir o kadar da yan cümle vardır.
| Üşüyünce |
ellerini ovuşturarak Yan cümle |
içeri girdi. Temel cümle |
“-sa/-se” şart ekiyle yapılır.
| Bir şeye ihtiyacın olursa |
ben buradayım. Temel cümle |
Yargıların bağlayan “ki” bağlacı ile yapılır. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.
| Öyle sanıyorum ki |
akşama evde oluruz. Yan cümle |
Nesne görevindeki doğrudan anlatım cümleleriyle yapılır.
| Terli terli soğuk su içme, |
dedi. Temel cümle |
Yapılarına göre cümleler dört başlık hâlinde incelenir:
1. Tek Yüklemli (Basit) Cümle
Yüklem tektir ve herhangi bir yan cümle bulunmaz.
Cümlenin uzunluğu ya da kısalığı ölçü değildir.
| Şu kale, | en sağlam yapısıdır bu küçük kentin. Yüklem |
| Görünce |
sor. Yüklem |
Yüklem tek olmasına rağmen yan cümle olduğu için basit cümle sayılmaz.
2. Birleşik Cümle
Birleşik cümleleri dört başlık altında inceleyebiliriz:
a. İçinde Fiilimsi Olan Cümle (Girişik Birleşik Cümle):
Tek yüklemi olan ve yan cümlesinde fiilimsi bulunan cümlelerdir.
| Beni görünce |
koşarak Yan cümle |
yanıma geldi. Temel cümle |
Yüklemin içerisinde yer alan fiilimsiler yan cümle yapmaz, temel cümle olur.
| Tek çaresi, | onunla konuşmaktı. Yüklem |
Konuşmak sözcüğü fiilimsi olmasına rağmen yan cümle değildir.
b. Şartlı Birleşik Cümle:
Tek yüklem bulunur.
Şartlı birleşik cümleler “-sa/-se” ekleriyle yapılır.
Yan cümle, temel cümleye şart anlamı katarak bağlanır.
| Kendine güvenmezsen |
başaramazsın. Temel cümle |
Yan cümlesinde “-sa/-se” olup ayrıca bir de fiilimsi bulunuyorsa cümle yine şartlı birleşik cümle olur.
Anlatılanları iyi dinlersen konuyu çabuk kavrarsın.
c. “ki”li Birleşik Cümle:
Birden fazla yargının “ki” bağlacı ile bağlandığı cümlelerdir. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.
| Anladım ki |
bu konuda ben yanılıyorum. Yan cümle |
| Düşündüm ki |
sen de bizimle gelebilirsin. Yan cümle |
d. İçinde Cümle Olan Cümle (İç İçe Birleşik Cümle):
Yüklem tek olur.
Yan cümlesinde doğrudan anlatım vardır.
Doğrudan anlatımlı cümle temel cümlenin nesnesi olmak zorundadır.
| Bir haftaya kadar buraya dönmüş olacağım |
dedi. Temel cümle |
3. Birden Çok Yüklemli (Sıralı) Cümle
Birden fazla yüklem vardır.
Yüklemler, virgülle ya da noktalı virgülle bağlanırlar.
| Acıktım, |
bir şeyler | yiyeceğim. Yüklem |
| At | ölür, Yüklem |
meydan | kalır; Yüklem |
yiğit | ölür, Yüklem |
şan | kalır. Yüklem |
Öge ortaklığı olanlar bağımlı, olmayanlar bağımsız sıralı cümle olur.
| Ebru |
bu paketleri sana | bıraktı, Yüklem |
gitti. Yüklem |
Özne ortaklığı olduğu için bağımlı sıralı.
| Ege | uyudu, Yüklem |
Arda hâlâ | oynuyor. Yüklem |
Hiçbir öge ortak değil, bağımsız sıralı.
4. Bağlacı Olan (Bağlı) Cümle
Birden fazla yüklem vardır.
Yüklemler, bağlaçlarla birbirine bağlanır.
| Kapıyı | açtı Yüklem |
ve dışarı | çıktı. Yüklem |
| Hasta; yatağından | doğruldu, Yüklem |
kalktı, Yüklem |
yürüdü Yüklem |
ve pencereyi | açtı. Yüklem |
“Hem… hem…, ne… ne…, ya… ya…” gibi tekrarlı bağlaçlar, yüklemleri bağlarsa bağlı cümle oluşturur.
| Hem | okurum Yüklem |
hem | yazarım. Yüklem |
Bağlı cümle
| Ya benimle | gelirsin Yüklem |
ya evde | oturursun. Yüklem |
Bağlı cümle
Bağlaç kullanılan her cümle bağlı cümle (bağlacı olan cümle) olmaz. Bağlı cümle olabilmesi için yüklemleri birbirine bağlaması gerekir.
| Ne annesini ne babasını | dinledi. Yüklem |
Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.
| Emel ve Sude, birlikte | geziyor. Yüklem |
Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.
Güzel bir yer notlarımı hep buradan alıyorum
gerçekten çok güzel bir site,herkese öneririm
Ben, çok beğendim. Harikaaa❤️
ben bu yayını kullanarak türkçe konuşma sınavını yaptım ve öğretmenimizin anlatmadı bir konu çıkınca öğretmen beni çok tebrik etti ve örnek öğrenci seçti . gerçekten bu yayını çok seviyorum teşekkürler.:)
<3 derslerim sayenizde bu kadar iyi <3