8. Sınıf Cümle Türleri Konu Anlatımı

A) YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

1. Fiil (Eylem) Cümlesi

Yüklemi haber veya dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş olan cümlelerdir.
Manzarayı birlikteseyredelim.
Yüklem

Bugün alışverişe

gidilecek.
Yüklem

 

2. İsim (Ad) Cümlesi

Yüklemi ek fiil ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.
Ortamkalabalıktı.
Yüklem
Yaptığı tek spor,yürümekti.
Yüklem
Yüklemi sesteş (eş sesli) bir sözcük olan cümlelere dikkat etmek gerekir. Cümleyi okumadan yanızca yükleme bakılırsa hata yapılır.
Yüklemin türü bulunurken asla köke bakılmaz, sözcüğün yapım eki almış son hâline bakılır.

B) YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

1. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda olan cümleler, kurallı cümledir.
Fiiller konusunu dönem başındaöğrenmiştik.
Yüklem

2. Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümleler, devrik cümledir.
Dönem başındaöğrenmiştik.
Yüklem
fiiller konusunu.
Unuttum
Yüklem
yine neler alacağımı.

3. Eksiltili Cümle

Yüklemi olmayan cümleler, eksiltili cümledir.
Eksiltili cümlelerin sonu üç nokta (…) konur.

C) ANLAMLARI BAKIMINDAN CÜMLELER

1. Olumlu Cümle

İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini ya da var olduğunu belirten cümleler, olumlu cümledir.
Kötü ya da olumsuz olarak algıladığımız durumlar, cümleyi olumsuz yapmaz. Önemli olan şey, yargının gerçekleşip gerçekleşmediğidir.

2. Olumsuz Cümle

İsim veya fiil cümlelerinde yüklemde bildirilen işin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da var olmadığını belirten cümleler, olumsuz cümledir.
Olumsuz cümleler; “-ma, -me, -mı, -mi, -mu, -mü; -maz, -mez; -sız, -siz, -suz, -süz” ekleriyle ve “yok, değil” sözcükleriyle yapılır.
Bazı cümleler biçimce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.
Bazı cümleler biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
Biçimce ve anlamca olumlu/olumsuzluk ifadeleri verilmeden cümlenin anlamı sorulduğunda, biçime değil anlama bakarız çünkü esas olan anlamdır.

3. Soru Cümlesi

Cevap almak için kurulan cümleler, soru cümleleridir.
Soru cümleleri, gerçek ve sözde soru cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır:

a) Gerçek Soru Cümleleri:

Amaç, soruya cevap almaktır.

b) Sözde Soru Cümleleri:

Amaç cevap almak değil daha çok bilineni vurgulamaktır.

4. Ünlem Cümlesi

Sevgi, korku, heyecan, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden cümlelerdir.

D) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

Yapılarına göre cümleler konusunun iyi anlaşılabilmesi için yan cümle ve temel cümle kavramlarının iyi bilinmesi gerekir.

Temel Cümle:

Birleşik cümlelerde yarım yargıları sonuca bağlayan, asıl yargıyı bildiren cümledir. Temel cümle, içerisinde mutlaka yüklemi barındırmalıdır.
Ahmet’i bugün stattagördüm.
Temel cümle

 Gördüm, yüklemdir aynı zamanda temel cümledir.

Dosyaları evdeunuttum.
Temel cümle

Unuttum, yüklemdir; temel cümle, yüklemi içerisinde barındırmaktadır.

Yan Cümle:

Birleşik cümlelerde ana cümlenin anlamını tamamlayan yardımcı unsurlardır. Genellikle yarım yargı bildirirler. Türkçemizde yan cümle dört şekilde yapılır:
Fiilimsilerle yapılır. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa bir o kadar da yan cümle vardır.
Üşüyünce
Yan cümle
ellerini ovuşturarak
Yan cümle
içeri girdi.
Temel cümle
“-sa/-se” şart ekiyle yapılır.
Bir şeye ihtiyacın olursa
Yan cümle
ben buradayım.
Temel cümle

Yargıların bağlayan “ki” bağlacı ile yapılır. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.

Öyle sanıyorum ki
Temel cümle
akşama evde oluruz.
Yan cümle
Nesne görevindeki doğrudan anlatım cümleleriyle yapılır.
Terli terli soğuk su içme,
Yan cümle
dedi.
Temel cümle
Yapılarına göre cümleler dört başlık hâlinde incelenir:

1. Tek Yüklemli (Basit) Cümle

Yüklem tektir ve herhangi bir yan cümle bulunmaz.
Cümlenin uzunluğu ya da kısalığı ölçü değildir.
Şu kale,en sağlam yapısıdır bu küçük kentin.
Yüklem
Görüncesor.
Yüklem

Yüklem tek olmasına rağmen yan cümle olduğu için basit cümle sayılmaz.

2. Birleşik Cümle

Birleşik cümleleri dört başlık altında inceleyebiliriz:

a. İçinde Fiilimsi Olan Cümle (Girişik Birleşik Cümle):

Tek yüklemi olan ve yan cümlesinde fiilimsi bulunan cümlelerdir.
Beni görünce
Yan cümle
koşarak
Yan cümle
yanıma geldi.
Temel cümle
Yüklemin içerisinde yer alan fiilimsiler yan cümle yapmaz, temel cümle olur.
Tek çaresi,onunla konuşmaktı.
Yüklem
Konuşmak sözcüğü fiilimsi olmasına rağmen yan cümle değildir.

b. Şartlı Birleşik Cümle:

Tek yüklem bulunur.

Şartlı birleşik cümleler “-sa/-se” ekleriyle yapılır.

Yan cümle, temel cümleye şart anlamı katarak bağlanır.

Kendine güvenmezsen
Yan cümle
başaramazsın.
Temel cümle
Yan cümlesinde “-sa/-se” olup ayrıca bir de fiilimsi bulunuyorsa cümle yine şartlı birleşik cümle olur.

c. “ki”li Birleşik Cümle:

Birden fazla yargının “ki” bağlacı ile bağlandığı cümlelerdir. “ki”li birleşik cümlelerde temel cümlenin yan cümleden önce geldiği yönünde genel bir kabul vardır.

Anladım ki
Temel cümle
bu konuda ben yanılıyorum.
Yan cümle
Düşündüm ki
Temel cümle
sen de bizimle gelebilirsin.
Yan cümle

d. İçinde Cümle Olan Cümle (İç İçe Birleşik Cümle):

Yüklem tek olur.

Yan cümlesinde doğrudan anlatım vardır.

Doğrudan anlatımlı cümle temel cümlenin nesnesi olmak zorundadır.

Bir haftaya kadar buraya dönmüş olacağım
Yan cümle (Belirtisiz nesne görevinde)
dedi.
Temel cümle

3. Birden Çok Yüklemli (Sıralı) Cümle

Birden fazla yüklem vardır.

Yüklemler, virgülle ya da noktalı virgülle bağlanırlar.

Acıktım
Yüklem
bir şeyleryiyeceğim.
Yüklem
Atölür
Yüklem
meydankalır
Yüklem
yiğitölür
Yüklem
şankalır
Yüklem
Öge ortaklığı olanlar bağımlı, olmayanlar bağımsız sıralı cümle olur.
Ebru
Özne
bu paketleri sanabıraktı,
Yüklem
gitti.
Yüklem

Özne ortaklığı olduğu için bağımlı sıralı.

Egeuyudu,
Yüklem
Arda hâlâoynuyor.
Yüklem

Hiçbir öge ortak değil, bağımsız sıralı.

4. Bağlacı Olan (Bağlı) Cümle

Birden fazla yüklem vardır.

Yüklemler, bağlaçlarla birbirine bağlanır.

Kapıyıaçtı
Yüklem
ve dışarıçıktı.
Yüklem
Hasta; yatağındandoğruldu,
Yüklem
kalktı,
Yüklem
yürüdü
Yüklem
ve pencereyiaçtı.
Yüklem

 

Hem… hem…, ne… ne…, ya… ya…” gibi tekrarlı bağlaçlar, yüklemleri bağlarsa bağlı cümle oluşturur.
Hemokurum
Yüklem
hemyazarım.
Yüklem

Bağlı cümle

Ya benimlegelirsin
Yüklem
ya evdeoturursun.
Yüklem

 Bağlı cümle

Bağlaç kullanılan her cümle bağlı cümle (bağlacı olan cümle) olmaz. Bağlı cümle olabilmesi için yüklemleri birbirine bağlaması gerekir.
Ne annesini ne babasınıdinledi.
Yüklem

Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.

Emel ve Sude,  birliktegeziyor.
Yüklem

Bağlı cümle değil çünkü yüklem tek.