1. Deyimler
Deyim: Genellikle gerçek anlamından ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeğidir.
Deyimlerin Özellikleri
Deyimler, anonimdir yani söyleyeni belli olmayan sözlerdir.
- Örnekler
- “Aklı bir karış havada olmak” sözünü ilk kimin söylediği belli değildir. Artık halkın ortak malı olmuştur.
Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden deyimi oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
- Örnekler
- Yüreği ağzına gelmek (Doğru)
- Kalbi ağzına gelmek (Yanlış)
Deyimler ders vermez yalnızca durum bildirir.
- Örnekler
- Dilinde tüy bitmek → Tekrar tekrar söylemekten usanmak, bıkmak anlamında bir deyimdir.
Deyimler mastar hâlindedir ancak zamana ve şahsa göre çekimlenebilir.
- Örnekler
- Surat asmak → Mastar hâlinde bir deyimdir.
- Surat astı. → Zamana ve şahsa göre çekimlenmiş bir deyimdir.
Deyimler genellikle söz öbeği şeklindendir ancak az da olsa cümle şeklinde olan deyimler de vardır.
a. Söz Öbeği Şeklindeki Deyimler:
- Örnekler
- Yüreği ağzına gelmek
- İğne ile kuyu kazmak
- Dirsek çürütmek
- Üstüne düşmek
b. Cümle Şeklindeki Deyimler:
- Örnekler
- Ayıkla pirincin taşını.
- Çoğu gitti azı kaldı.
- Dağ fare doğurdu.
- Hem suçlu hem güçlü.
Deyimler, genellikle mecaz anlamlı olsa da gerçek anlamlı olan deyimler de vardır. Deyimler anlam özellikleri açısından iki bölümde ele alınır:
a. Gerçek Anlamlı Deyimler:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamında kullanıldığı sözlerdir, mecazlı bir ifadeye yer verilmez.
- Örnekler
- Yükte hafif pahada ağır
- Ağzına bir şey koymamak
b. Mecaz Anlamlı Deyimler:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.
- Örnekler
- Pireyi deve yapmak
- Boynu kıldan ince olmak
2. Atasözleri
Atasözü: Deneyimlere, gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş öğüt verici nitelikteki sözlerdir.
Atasözlerinin Özellikleri
Atasözleri, anonimdir yani söyleyeni belli olmayan sözlerdir.
- Örnekler
- “Zorla güzellik olmaz.” Bu sözü ilk kimin söylediği belli değildir. Artık halkın ortak malı olmuştur.
Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden atasözünü oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
- Örnekler
- Komşu komşunun külüne muhtaçtır. (Doğru)
- Arkadaş arkadaşın külüne muhtaçtır. (Yanlış)
- Külüne muhtaçtır komşu komşunun. (Yanlış)
Atasözleri cümle şeklindedir ve mutlaka bir öğüt içerir.
- Örnekler
- Eski düşman dost olmaz.
- İşleyen demir ışıldar.
Atasözlerinden bazıları aynı anlama gelir.
- Örnekler
- İki dinle bir söyle. & Söz gümüşse sükût altındır.
- Ak akçe kara gün içindir. & Sakla samanı gelir zamanı.
Atasözlerinden bazıları zıt anlamlıdır.
- Örnekler
- İyilik eden, iyilik bulur. & Merhametten maraz doğar.
- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır & Lafla peynir gemisi yürümez.
Atasözleri, anlam özellikleri açısından üç bölümde ele alınır:
a. Gerçek Anlamlı Atasözleri:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamında kullanıldığı sözlerdir, mecazlı bir ifadeye yer verilmez.
- Örnekler
- Bugünün işini yarına bırakma.
- Son pişmanlık fayda etmez.
- Gülme komşuna gelir başına.
- Ölüme çare bulunmaz.
b. Mecaz Anlamlı Atasözleri:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.
- Örnekler
- Rüzgar eken fırtına biçer. (“Rüzgar” başkasına zarar veren işler, “fırtına” da bunun karşılığındaki tepkiler anlamına gelir.)
- Altın eli bıçak kesmez. (“Altın el”, ifadesi mecaz yapmıştır.)
- Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur. (Dağ olur, ifadesi mecaz yapmıştır.)
- Ağacı kurt, insanı dert yer. (İnsanı dert yemesi ifadesi mecaz anlamlıdır.)
c. Hem Gerçek hem Mecaz Anlamlı Atasözleri:
İki anlama da gelebilecek şekilde kullanılan sözlerdir.
- Örnekler
-
Hamama giren terler.
Birinci anlam, hamama giren gerçekten terler.
İkinci anlam, bir işe girişen, o işin güçlüklerini veya masraflarını göze almalıdır. - Bir koltuğa iki karpuz sığmaz.
- Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış.
- Demir tavında dövülür.