8. Sınıf Fiilde (Eylemde) Çatı Konu Anlatımı

Kolay olan şey, vazgeçmekti. → Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.

Tartışmaktan , vazgeçti. → Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.

Bununla mücadele etmek zordu. → Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.

Bütün gün seni aradım. → Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.

Ahmet köpeğini buldu. → Etkendir çünkü işi yapan bellidir.

Ahmet’in köpeği bulundu. → Edilgendir. Köpek, kim tarafından bulundu? -Belli değil.

Kurallara uymadığı için uyarıldı. → Edilgendir. Kim tarafından uyarıldı? -Belli değil.

Yüklemden önce “birileri tarafından” sözcük grubunu getirdiğimizde cümle anlamlı oluyorsa o cümle edilgen çatıya sahiptir.

Sınıf temizlendi. → Edilgen

Sınıf birileri tarafından temizlendi.

Yolcular götürüldü. → Edilgen

Yolcular birileri tarafından götürüldü.

Yükleminde “-l” ve “-n” bulunduran her sözcük edilgen olmaz.

Zeynep, senin bu davranışına üzülmüş.

Düğüne gitmek için giyindi.

“Üzülmüş” ve “giyindi” sözcükleri gerçek özne aldıkları için etkendir.

Zaman içerisinde gerçekleşen doğal olaylar ile tabiat olaylarının bulunduğu cümlelerde, yüklemde “-l, -n” ekleri olsa bile, özne gerçek kabul edilir. Bu tür cümleler, etken çatılı olarak değerlendirilir.

Fırtınada rüzgâra dayanamayan ağaçlar yıkıldı. → Etken

Arabamız bozuk yolda çok sarsılıyordu. → Etken

Bazı çatı soruları, anlam özelliği ile sorulabilir:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen varlık durumundadır?

Eda, aynanın karşısında süsleniyor. →Süsleme işini özne kendisi yapıyor ve bu işten yine kendisi etkileniyor.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “birlikte” yapma anlamı vardır?

Kuzular meleşiyordu. → Meleşme işi birlikte yapılan bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “karşılıklı” yapma anlamı vardır?

Üç yıldır görüşüyoruz. → Görüşme işi karşılıklı yapılan bir eylemdir.

Annem çiçekleri suluyor. → Geçişlidir. Annem neyi suluyor? -Çiçekleri (Belirtili nesne)

Ece kitap okuyor. → Geçişlidir. Ece ne okuyor? -Kitap (Belirtisiz nesne)

Seni anlıyorum. → Geçişlidir. Kimi anlıyorum? -Seni (Belirli nesne)

Yanına aldı. → Nesne yok ama alabilecek durumda. Bu sebeple geçişlidir.

Yanına neyi aldı.

Yanına kimi aldı.

Yanına, ne aldı.

Sonunda işlerim bitti. → Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.

Yarım saat kadar oturduk. → Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.

Tek başına bir fiil verilip geçişlilik durumu sorulduğunda, fiilin başına ”onu” sözcüğünü getiririz. Anlamlı oluyorsa geçişli, olmuyorsa geçişsizdir.

(Onu) Aradı. → Geçişli

(Onu) Yazdı. → Geçişli

(Onu) Koştu. → Geçişsiz

(Onu) Uyudu. → Geçişsiz

Bazı fiillerin geçişli olup olmadıkları kullanıldıkları cümleye göre farklılık gösterebilir.

Yüzüne güneş kremi sürdü. → Nesne alabildiği için geçişlidir.

Yolculuk iki saat sürdü. → Nesne alamadığı için geçişsizdir.

“-t, -r, -tır” ekleri, geçişsiz bir fiile geldiğinde o fiili geçişli hâle dönüştürür. Aynı ekler, geçişli bir fiile getirildiğinde o fiilin geçişlilik derecesi artar.

“-t, -r, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hâle dönüşen fiillerde özne, işi kendisi yapar.

Ağladı. → Geçişsiz

Ağlattı. → Geçişli

Kızardı. → Geçişsiz

Kızarttı. → Geçişli

Geçişli bir fiil “-t, -r, -tır” eklerinden birini alırsa cümleye, “işi başkasına yaptırma” anlamı verir.

Anladı. → Geçişli

Anlattı. → Geçişli