8. Sınıf Fiilde (Eylemde) Çatı Konu Anlatımı
- Çatı özelliği, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisine göre şekillenir.
- Yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerde çatı özelliği aranabilir.
- Yüklemi isim olan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
- Örnekler
- Kolay olan şey, vazgeçmekti. → Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.
- Tartışmaktan , vazgeçti. → Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.
- Bununla mücadele etmek zordu. → Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.
- Bütün gün seni aradım. → Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.
A. Öznesine Göre Çatılar (Özne – Yüklem İlişkisine Göre Çatılar)
1. Etken Fiiller
- Gerçek özne alabilen tüm fiiller, etken çatılıdır.
- Öznenin açık veya gizli olması fark etmez çünkü işi yapan bellidir.
- Örnekler
- Ahmet köpeğini buldu. → Etkendir çünkü işi yapan bellidir.
2. Edilgen Fiiller
- Sözde özne alabilen tüm fiiller, edilgen çatılıdır.
- Yüklemde mutlaka “-l” veya “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.
- Edilgen çatılı fiillerde işi yapan belli değildir.
- Edilgen çatılı fiillerde nesne bulunmaz.
- Örnekler
- Ahmet’in köpeği bulundu. → Edilgendir. Köpek, kim tarafından bulundu? -Belli değil.
- Kurallara uymadığı için uyarıldı. → Edilgendir. Kim tarafından uyarıldı? -Belli değil.
- Uyarı
Yüklemden önce “birileri tarafından” sözcük grubunu getirdiğimizde cümle anlamlı oluyorsa o cümle edilgen çatıya sahiptir.
- Sınıf temizlendi. → Edilgen
- Sınıf birileri tarafından temizlendi.
- Yolcular götürüldü. → Edilgen
- Yolcular birileri tarafından götürüldü.
Yükleminde “-l” ve “-n” bulunduran her sözcük edilgen olmaz.
- Zeynep, senin bu davranışına üzülmüş.
- Düğüne gitmek için giyindi.
- “Üzülmüş” ve “giyindi” sözcükleri gerçek özne aldıkları için etkendir.
Zaman içerisinde gerçekleşen doğal olaylar ile tabiat olaylarının bulunduğu cümlelerde, yüklemde “-l, -n” ekleri olsa bile, özne gerçek kabul edilir. Bu tür cümleler, etken çatılı olarak değerlendirilir.
- Fırtınada rüzgâra dayanamayan ağaçlar yıkıldı. → Etken
- Arabamız bozuk yolda çok sarsılıyordu. → Etken
Bazı çatı soruları, anlam özelliği ile sorulabilir:
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen varlık durumundadır?
- Eda, aynanın karşısında süsleniyor. →Süsleme işini özne kendisi yapıyor ve bu işten yine kendisi etkileniyor.
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “birlikte” yapma anlamı vardır?
- Kuzular meleşiyordu. → Meleşme işi birlikte yapılan bir eylemdir.
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “karşılıklı” yapma anlamı vardır?
- Üç yıldır görüşüyoruz. → Görüşme işi karşılıklı yapılan bir eylemdir.
B. Nesnesine Göre Çatılar (Nesne – Yüklem İlişkisine Göre Çatılar)
1. Geçişli Fiiller
- Nesne alan ya da alabilecek durumda olan tüm fiiller geçişlidir.
- Örnekler
- Annem çiçekleri suluyor. → Geçişlidir. Annem neyi suluyor? -Çiçekleri (Belirtili nesne)
- Ece kitap okuyor. → Geçişlidir. Ece ne okuyor? -Kitap (Belirtisiz nesne)
- Seni anlıyorum. → Geçişlidir. Kimi anlıyorum? -Seni (Belirli nesne)
- Yanına aldı. → Nesne yok ama alabilecek durumda. Bu sebeple geçişlidir.
- Yükleme sorduğumuz ”Neyi?”, ”Kimi?” ve ”Ne?” sorularına cevap alabiliyoruz.
- Örnekler
- Yanına neyi aldı.
- Yanına kimi aldı.
- Yanına, ne aldı.
2. Geçişsiz Fiiller
- Nesne almayan/alamayan tüm fiiller geçişsizdir.
- Örnekler
- Sonunda işlerim bitti. → Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.
- Yarım saat kadar oturduk. → Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.
- Uyarı
Tek başına bir fiil verilip geçişlilik durumu sorulduğunda, fiilin başına ”onu” sözcüğünü getiririz. Anlamlı oluyorsa geçişli, olmuyorsa geçişsizdir.
- (Onu) Aradı. → Geçişli
- (Onu) Yazdı. → Geçişli
- (Onu) Koştu. → Geçişsiz
- (Onu) Uyudu. → Geçişsiz
Bazı fiillerin geçişli olup olmadıkları kullanıldıkları cümleye göre farklılık gösterebilir.
- Yüzüne güneş kremi sürdü. → Nesne alabildiği için geçişlidir.
- Yolculuk iki saat sürdü. → Nesne alamadığı için geçişsizdir.
“-t, -r, -tır” ekleri, geçişsiz bir fiile geldiğinde o fiili geçişli hâle dönüştürür. Aynı ekler, geçişli bir fiile getirildiğinde o fiilin geçişlilik derecesi artar.
“-t, -r, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hâle dönüşen fiillerde özne, işi kendisi yapar.
- Ağladı. → Geçişsiz
- Ağlattı. → Geçişli
- Kızardı. → Geçişsiz
- Kızarttı. → Geçişli
Geçişli bir fiil “-t, -r, -tır” eklerinden birini alırsa cümleye, “işi başkasına yaptırma” anlamı verir.
- Anladı. → Geçişli
- Anlattı. → Geçişli
