EDAT (İLGEÇ)
Tek başlarına anlamı olmayan, kendisinden önceki sözcüklerle ilgi kurarak cümle içinde anlam kazanan sözcüklere edat (ilgeç) denir.
Edatlar, tek başlarına ya da hâl ekleriyle kullanılabilir.
Tek Başlarına Kullanılan Edatlar
- Örnekler
- sadece
- üzere
- diye
- denli
- için
- gibi
- kadar
- değil
- mi
- ile (“ve” anlamında değilse )
- “Sadece” anlamında:
- ancak
- yalnız
- tek
- bir
“e” Hâl Ekiyle Kullanılan Edatlar
- Örnekler
- e doğru
- e karşı
- e kadar
- e rağmen
- e dek
- e değin
- e dair
- e karşın
- e göre
“den” Hâl Ekiyle Kullanılan Edatlar
- Örnekler
- den beri
- den dolayı
- den önce
- den sonra
- den itibaren
- den başka
- den evvel
- den ötürü
- den yana
Edatlar cümleye “amaç, neden, koşul, karşılaştırma, benzerlik, yön, birliktelik, zaman vb.” anlamları katar.
- Örnekler
- Okusun diye kitap aldım. (amaç)
- Kar yağdı diye yollar kapandı. (neden)
- Eve doğru yürümeye başladık. (yön)
- Çocukları arı gibi çalışkandı. (benzerlik)
- Elif de Muhsin kadar kitap okur. (karşılaştırma)
- Zil çaldı mı yanıma gelsin. (zaman)
- Bana vermek üzere defteri götürebilirsin. (koşul)
- Uyarı
“ile” edatı “ile” bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Cümlede “ile” yerine “ve” getirilebiliyorsa bağlaç, getirilemiyorsa edattır. Elif ile Mevlüt, yarın Burdur’a gidecek.
- Elif ile Mevlüt, yarın Burdur’a gidecek. →“ile” yerine “ve” getirilebildiği için bağlaçtır.
- Muhsin ile sinemaya gideceğiz.→“ile” yerine “ve” getirilemediği için edattır.
- Muhsinle sinemaya gideceğiz. →“ile” edatı “-la/-le” şeklinde sözcüğü bitişik olarak da yazılabilir.
“Ancak, yalnız, tek, bir” sözcükleri “sadece” anlamında kullanıldıkları zaman edat olur.
- Ben tek seninle görüşürüm.
- Bu günlerde bir o yanımdaydı.
- Sorunlarını yalnız bana anlatır.
- Bugün okula ancak o gelebilir.
Edat olarak kullanılan sözcükler cümle içerisinde farklı görevlerle de kullanılabilir.
- Doğru yolda ilerlediğimizden emin misin? (sıfat)
- Sözün doğrusu makbuldür. (isim)
- Okula doğru koşarak gitti. (edat)
BAĞLAÇ
Tek başlarına bir anlamı olmayan, cümle içerisinde eş görevli sözcükleri veya cümleleri birbirine bağlayan sözcüklere bağlaç denir.
Cümlede bağlaçların yerine noktalama işaretleri kullanılabilir.
- Örnekler
- Sınıfa girdik ve öğrencilerle tanıştık.
- Sınıfa girdik , öğrencilerle tanıştık.
Bağlaçlar cümleden çıkartıldığında genelde anlamda bir bozulma olmaz ama daralma olabilir.
- Örnekler
- Emel de kitap okuyor. (Emel’den başka kitap okuyanlar da var.)
- Emel kitap okuyor. (Sadece Emel kitap okuyor.)
- Uyarı
Bağlaçlardan önce ve sonra herhangi bir noktalama işareti kullanılmaz.
“de” ve “ki” bağlaçları, en çok sorulan ve karıştırılan bağlaçlardır.
“da/de” Bağlacı
Bağlaç olan “da/de” her zaman ayrı yazılır.
- Örnekler
- Kitap da okumadı.
Bağlaç olan “da/de” hiçbir zaman “ta/te” olarak yazılmaz.
- Örnekler
- Alsak ta kullansak. → Yanlış
- Alsak da kullansak → Doğru
Bağlaç olan “da/de” kesme işareti ile ayrılmaz.
- Örnekler
- Ayşen’de müzik dinlemeli. → Yanlış
- Ayşen de müzik dinlemeli. → Doğru
Bağlaç olan “da/de” cümlede ayrı bir sözcüktür ve vurgulu okunur. Vurgulu bir şekilde okuyabildiğiniz “da/de”ler bağlaçtır. Bu yöntem, sizi her zaman doğru cevaba götürecektir.
- Örnekler
- Sadece mevsim de kar yağar. → Yanlış
- Yalnızca bu mevsimde kar yağar. → Doğru (Bu cümlede “-de” ektir ama “-de” eki cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamda bir daralma ya da bozulma olmaz.)
- Yalnızca bu mevsim kar yağar.
“ki” Bağlacı
“ki”yi alan sözcüğe “-ler” eki getiririz. Sözcük anlamlı oluyorsa ektir ve bitişik yazılır, anlamsız oluyorsa bağlaçtır ve ayrı yazılır. Bu yöntem çoğunlukla sizi doğru cevaba götürecektir.
- Örnekler
- Cebindeki kalemi bana verdi. → “Cebimdekiler” anlamlı olduğu için “ki” ektir ve bitişik yazılmalıdır.
- Anladım ki herkes kendine göre haklı. → “Anladımkiler” anlamsız olduğu için “ki” bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır.
Bağlaç olan “ki” cümlede ayrı bir sözcüktür ve vurgulu okunur. Vurgulu bir şekilde okuyabildiğiniz “ki”ler bağlaçtır. Bu yöntem, sizi her zaman doğru cevaba götürecektir.
- Örnekler
- Sıkıntı onda ki yanına geliyor. → Ondakiler anlamlı olsa da “ki” bu cümlede bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır.
Ki’nin kalıplaşarak bitişik yazıldığı sözcükler şunlardır: sanki, illaki, mademki, belki, oysaki, halbuki, çünkü, meğerki. (SİMBOHÇaM formülü ile bu sözcükleri akılda tutabilirsiniz.)
Dilimizde sıklıkla kullanılan diğer bağlaçlardan bazıları şunlardır: ve, veya, ya da, hatta, üstelik, ile, yalnız, ancak, ama, fakat, yahut…
Tekrarlı bağlaçlardan önce ve sonra da herhangi bir noktalama işareti kullanılmaz.
- Örnekler
- Ya benimle gelirsin ya da babanla evde oturursun.
- Hem ödev yapıyor hem de müzik dinliyor.
- İster gider ister gelirsin.
- Kâh kitap okuyor kâh müzik dinliyordu.
- Ha sen haklısın ha o haklı, ne fark eder?
Bağlaçlar da cümleye farklı anlamlar katabilir.
- Örnekler
- Beni arama da sorarım sana. (azarlama, uyarı)
- Seninle gelirim ama hemen çıkamam. (koşul)
- Hasta olsa da okula gelir. (bile)
ÜNLEM
Korku, pişmanlık, üzüntü, telaş, sevinç, şaşkınlık gibi aniden beliren duyguları anlatan sözcüklere ünlem denir.
- Örnekler
- Eyvah, tabağı kırdım! (telaş)
- Tüh be, son dakikada gol yedik! (üzüntü)
- Hey, oraları da toplayın! (seslenme)
- A, ne kadar da değişmişsin! (şaşkınlık)
- Hah, şimdi oldu işte! (beğenme, onaylama)
- Vah, gitti dağ gibi adam! (üzüntü)
- Uyarı
Aşağıdaki iki kullanım da noktalama açısından doğrudur.
- Eyvah, anneme haber vermeyi unuttum!
- Eyvah! Anneme haber vermeyi unuttum.
Bazı sözcükler, kullanımlarına göre ünlem olabilir.
- Örnekler
| Komşular İsim | akşam gelecek. |
| Komşular, Ünlem | yetişin! (seslenme) |
| Bırakalım da özgürce | yaşasın. Fiil |
| Yaşasın, Ünlem | yüz almışım! (sevinç) |