6. Sınıf Dil Yapıları – a. Ses Olayları Konu Anlatımı
6. Sınıf “Ses Olayları” konu anlatımı Türkiye Yüzyılı Maarif Modeline göre hazırlanıp sitemize yüklenmiştir.
Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir.
Harf: Seslerin yazıdaki simgeleridir.
Alfabe: Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş hâlidir.
Türkçede 8 sesli, 21 sessiz olmak üzere toplam 29 harf vardır.
Sesli harfler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Sessiz harfler: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünlü (Sesli) Harfler ve Özellikleri
Ünsüz (Sessiz) Harfler ve Özellikleri
1. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer. Bu olaya ünlü düşmesi denir.
beyin + i → beyni
akıl + ım → aklım
karın + ı → karnı
omuz + u → omzu
boyun + u → boynu
burun + un → burnun
oğul + umuz → oğlumuz
gönül + üm → gönlüm
Bir sözcükten yeni bir sözcük türetilirken ünlü düşmesi olabilir.
oyun + a → oyna(mak)
yoğur + ul → yoğrul(mak)
ayır + ıl → ayrıl(mak)
sıyır + ıl → sıyrıl(mak)
sarı + ar → sarar(mak)
Bazı sözcükler birleştirilirken ünlü düşmesi olabilir.
kayın + ana = kaynana
kahve + altı = kahvaltı
pazar + ertesi = pazartesi
zehir + etmek = zehretmek
sabır + etmek = sabretmek
seyir + etmek = seyretmek
Ünlü düşmesi ikilemelerde gösterilmez, gösterilirse yazım yanlışı olur.
Omuz omuza büyük başarılara imza atacağız.
Komşumuz kaza ile burun buruna gelmişti.
Geleneklerimiz nesilden nesile aktarılarak günümüze ulaşmıştır.
İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez.
| Doğru | Yanlış |
|---|---|
| yukarıda | yukarda |
| ileride | ilerde |
| orada | orda |
| burada | burda |
2. Ünlü Daralması
Türkçede son sesi “a, e” olan bazı sözcüklere, “-yor” eki getirildiğinde sözcüğün sonundaki “a, e” geniş ünlüleri daralarak “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşür. Bu olaya ünlü daralması denir.
bekle + yor →bekliyor
atla + yor →atlıyor
söyle + yor →söylüyor
gitme + yor →gitmiyor
yaşa + yor →yaşıyor
tuzla+ yor → tuzluyor
yapma + yor →yapmıyor
sevme + yor → sevmiyor
Türkçede “demek” ve “yemek” fiillerinin bazı kullanımlarında kaynaştırma harfi olan “y” sesi daralma yapar.
de + y + ecek → diyecek
ye + y + ecek →yiyecek
ye + y + elim →yiyelim
ye + y + ince →yiyince
3. Ünsüz Yumuşaması
Türkçede sonu “p, ç, t, k” ile biten bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki “p, ç, t, k” sesleri “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.
kitap + ı → kitabı
topaç + ı → topacı
kâğıt + ı →kâğıdı
beşik + i → beşiği
çocuk + u →çocuğu
kalp + im → kalbim
renk + in → rengin
borç + u → borcu
dolap + ım → dolabım
ekmek + i → ekmeği
Yabancı dillerden alınmış bazı kelimelerde yumuşama olmaz.
hukuk + un → hukukun
sanat + ı → sanatı
hakikat + in → hakikatin
ahlak + ım → ahlakım
Özel isimlerde yapılan yumuşama yazıya aktarılmaz.
| Okunuşu | Yazılışı |
|---|---|
| Gemliğe | Gemlik’e |
| Bileciğe | Bilecik’e |
| Burağa | Burak’a |
Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.
suç + un →suçun
tek + i →teki
ok + un →okun
set + i → seti
kek + e → keke
at + ım → atım
4. Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)
Sonu “f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert sessizleri ile biten bir sözcüğe, “c, d, g” yumuşak sessizleri ile başlayan bir ek getirildiğinde ekin başındaki yumuşak sessizler “ç, t, k”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz sertleşmesi denir.
güreş + ci → güreşçi
ilaç + da → ilaçta
geç + di → geçti
seç + gin → seçkin
bit + gin → bitkin
sıcak + dan → sıcaktan
yastık + da → yastıkta
çorap + dan → çoraptan
Özel isimlerde, kısaltmalarda ve rakamla yazılan sayılarda da ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.
1854 + de → 1854’te
Ahmet + den → Ahmet’ten
TÜBİTAK + da → TÜBİTAK’ta
5. Ünsüz Türemesi
Arapçadan dilimize giren kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir.
hak + ınızı → hakkınızı
had + ini → haddini
his + ini → hissini
zan + ı → zannı
ret + etmek → reddetmek
his + etmek → hissetmek
zan + etmek → zannetmek
af + etmek → affetmek
6.Ünlü Türemesi
Bazı tek heceli sözcüklere “-cik” eki eklendiğinde sözcüğün ortasına fazladan bir ünlü harf gelirse buna ünlü türemesi denir.
bir+i+cik
dar+a+cık
az+ı+cık
Bazı sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında ünlü türemesi gerçekleşebilir.
güpgündüz → güpegündüz
yapyalnız → yapayalnız
7. Yardımcı Sesler
Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu sebeple ünlüyle biten bir Türkçe sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde araya “-y, -ş, -s, -n” yardımcı ünsüzlerinden biri gelir.
çorba-y-ı
iki-ş-er
çanta-s-ı
kapı-n-ın
keçi-y-e