“Onun gibi duygusal bir insanı sadece gönül gözüyle bakanlar anlar.” cümlesinde “gönül gözüyle bakmak” ifadesiyle olaylara, durumlara ya da varlıklara akılla değil; duygular yoluyla yaklaşmak kastedilmiştir.

“Güle güle oturun.” ifadesi yeni bir eve taşınanlara söylenen, iyi dilekler içeren bir kalıp sözdür.

“Görüşmek üzere.” ifadesi bir ayrılık anında, gelecekte tekrar buluşmayı veya konuşmayı umut eden bir kalıp sözdür.

Kolu kanadı kırılmak → Bir şey yapamayacak duruma gelmek. Göz boyamak → Kandırmak, gösterişle aldatmak.
Kulak misafir olmak → Yanında konuşulanları konuşmaya katılmadan dinlemek.
Dananın kuyruğu kopmak → Korkulan sonuç gerçekleşmek.
Köprüleri atmak → Bir işten geri dönme imkânı kalmayacak biçimde kesin bir davranışta bulunmak.
Bu deyimleri kimin söylediği belli değildir.

Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden deyimi oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamı ya da yakın anlamı getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

Kabak başına patlamak (Doğru)
Kabak kafasına patlamak (Yanlış)

Parmağı ağzında kalmak (Doğru)
Eli ağzında kalmak (Yanlış)

Deyimler, mastar hâlindedir ancak zamana ve şahsa göre çekimlenebilir.

kabak başına patlamak
Anlamı: Birçok kimsenin ilgili olduğu bir olaydan, yalnızca bir kimse zarar veya ceza görmek.
Çekimlenmiş Hâli: Sinemaya gidemeyince kabak başıma patladı.

parmağı ağzında kalmak
Anlamı: Şaşakalmak, şaşmak, hayret etmek.
Çekimlenmiş Hâli: Maç sonunda taraftarın parmağı ağzında kalmıştı.

kulağına küpe olmak
Anlamı: Başa gelen bir durumdan alınan dersi unutmamak.
Çekimlenmiş Hâli: Umarım, bu sözlerim kulağına küpe olur!

Deyimler, ders vermez yalnızca durum bildirir.

Burnu büyümek → Kibirlenmek, büyüklenmek.
Gözdağı vermek → Sonradan verilecek bir ceza ile korkutmak, yıldırmak, tehdit etmek, caydırmaya çalışmak.

Deyimler genellikle söz öbeği şeklindendir ancak cümle şeklinde de bulunabilir.

A. Söz Öbeği Biçimindeki Deyimler

göz kulak olmak
kulaklarına kadar kızarmak
sakız gibi
yüzü kızarmak
kızılca kıyamet kopmak

B. Cümle Biçimindeki Deyimler

Ayıkla pirincin taşını!
Dostlar alışverişte görsün.
Âdet yerini bulsun diye.
İğne atsan yere düşmez.
Armut piş ağzıma düş!

Deyimler, genellikle mecaz anlamlı olsa da gerçek anlamlı deyimler de vardır.
Deyimler anlam özellikleri açısından iki bölümde ele alınır:

A. Mecaz Anlamlı Deyimler

ağzını aramak
küplere binmek
burun kıvırmak
sinekten yağ çıkarmak
yelkenleri suya indirmek

B. Gerçek Anlamlı Deyimler

yükte hafif pahada ağır
ad koymak
gemi karaya oturmak
göz göze gelmek
kimi kimsesi olmamak

Evdeki hesap çarşıya uymaz → Önceden tasarlanan bir iş umulduğu gibi sonuçlanmaz, düşünüldüğü gibi olmaz.
Hazıra dağlar dayanmaz → Sürekli harcama, en büyük birikimleri bile eritir.
Abanın kadri yağmurda bilinir → Bir şeyin gerçek değeri ona gereksinim duyulduğunda anlaşılır.

Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden atasözünü oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

Göl olur damlaya damlaya. (Yanlış)
Damlaya damlaya deniz olur. (Yanlış)
Damlaya damlaya göl olur. (Doğru)
Anlamı: Azar azar olagelen şeyler birikerek önemli bir niceliğe ulaşacağı için küçümsenmemelidir.

Girme denize karpuz kabuğunu görmeden. (Yanlış)
Kavun kabuğunu görmeden denize girme. (Yanlış)
Karpuz kabuğunu görmeden denize girme. (Doğru)
Anlamı: Bir işi en uygun zamanı gelmeden yapma.

Atasözleri yargı bildiren özlü sözlerdir.

İstediğini söyleyen istemediğini işitir: Bir kimseye hakaret etmek, ağır sözler söylemek doğru değildir, o da ağır sözlerle karşılık verir.
İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışında: Hayvanın rengi bellidir ancak insanın ne düşündüğü ne yapmak istediği yani içyüzü belli değildir.
Keskin sirke küpüne zarar: Öfkeli, sert kimsenin zararı kendisinedir.
Ağır otur ki bey desinler: Ağırbaşlı ol ki büyüğümüz diye sana saygı göstersinler.

Atasözlerinden bazıları aynı anlamdadır ya da yakın anlamlıdır.

Birlikten kuvvet doğar. = Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
Körle yatan şaşı kalkar. = Üzüm üzüme baka baka kararır.
Mum dibine ışık vermez. = Terzi kendi söküğünü dikemez.
Sütle giren huy canla çıkar. = İnsan yedisinde ne ise yetmişinde de odur.

Atasözlerinden bazıları aynı anlamdadır ya da yakın anlamlıdır.

Zorla güzellik olmaz. × Zora dağlar dayanmaz.
Her koyun kendi bacağından asılır. × Kurunun yanında yaş da yanar.
İyilik eden iyilik bulur. × İyilikten maraz doğar.
Atasözleri, anlam özellikleri açısından üç bölümde ele alınır:

a. Gerçek Anlamlı Atasözleri:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamında kullanıldığı sözlerdir, bu atasözlerinde mecazlı bir ifadeye yer verilmez.

Aç ne yemez, tok ne demez.
Az söyle çok dinle.
Dost ile ye, iç; alışveriş etme.

b. Mecaz Anlamlı Atasözleri:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.

Minareyi çalan, kılıfını hazırlar.
(“Minare” büyük yolsuzluk, “kılıf” da bahane anlamında kullanılmıştır.)

c. Hem Gerçek hem Mecaz Anlamlı Atasözleri:
İki anlama da gelebilecek şekilde kullanılan sözlerdir.

Atılan ok geri dönmez.
Birinci anlam, atılan bir okun geri dönmesi imkânsızdır.
İkinci anlam, iyi düşünmeden yaptığımız işlerden pişman olup geri dönmek isteriz ama artık iş işten geçmiştir.

Bir ülkenin geleceği o ülke insanlarının göreceği eğitime bağlıdır. (ALBERT EINSTEIN)
Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak şarttır. (BALZAC)
Geçmişi hatırlayamayanlar, onu bir kere daha yaşamak zorunda kalırlar. (G. SANTAYANA)