5. Sınıf Söz Varlığı – c. Söz Grupları Konu Anlatımı
5. Sınıf “Söz Grupları” konu anlatımı Türkiye Yüzyılı Maarif Modeline göre hazırlanıp sitemize yüklenmiştir.
1. Söz Gruplarında Anlam
En az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, deyimler gibi mecazlı bir söyleyişe sahip olan söz öbeklerine söz gruplarında anlam denir.
Yeni çıkan diziler aynı tornadan çıkmış gibi, özgün bir şey izleyemiyoruz.
Bu cümlede “aynı tornadan çıkmak” söz grubu birbirine çok benzemek anlamında kullanılmıştır.
Bazen sorunları çözmek için hayata farklı pencereden bakmak gerekir.
Bu cümlede “hayata farklı pencereden bakmak” söz grubu; bir duruma, olaya ya da yaşama genel olarak farklı bir bakış açısıyla yaklaşmak anlamında kullanılmıştır.
2. Kalıp Sözler
Kalıp sözler, günlük hayatta halk arasında sıklıkla kullanılan sözlerdir.
Kalıp sözlerde sözcükler çıkarılamaz ya da sözcüklerin yeri değiştirilemez.
Genellikle cümle ya da söz öbeği şeklinde olurlar.
Adını bağışlar mısın?
Gözün aydın.
Yolun açık olsun.
Sağlıcakla kalın.
3. Deyimler
Bir olayı, bir durumu, bir kavramı daha etkileyici anlatmak için en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan ve çoğu zaman gerçek anlamdan uzaklaşıp kendine özgü anlam kazanan kelime gruplarına deyim denir.
Deyimlerin Özellikleri
Genellikle mastar hâldedirler.
Hapı yutmak, sırt çevirmek…
Kişiye ve zamana göre çekimlenebilirler.
Sevinçten etekleri zil çalıyordu.
Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir, sözcüklerin yerleri değiştirilmez, eş veya yakın anlamlıları kullanılamaz.
Karnı zil çalmak (Doğru)
Midesi zil çalma (Yanlış)
Deyimler genellikle mecaz anlamlı olsa da gerçek anlamlı olan deyimler de vardır.
Yükte hafif pahada ağır (Gerçek)
Ağzına bir şey koymamak (Gerçek)
Deyimler ders vermez yalnızca durum bildirir.
Dilinde tüy bitmek → Tekrar tekrar söylemekten usanmak, bıkmak anlamında bir deyimdir.
Deyimler genellikle söz öbeği şeklindendir ancak az da olsa cümle şeklinde olan deyimler de vardır.
a. Söz Öbeği Şeklindeki Deyimler:
Yüreği ağzına gelmek
İğne ile kuyu kazmak
Dirsek çürütmek
Üstüne düşmek
b. Cümle Şeklindeki Deyimler:
Ayıkla pirincin taşını.
Çoğu gitti azı kaldı.
Dağ fare doğurdu.
Hem suçlu hem güçlü.
Deyimler genellikle söz öbeği şeklindendir ancak az da olsa cümle şeklinde olan deyimler de vardır.
Cana yakın olmak: Sevimli olmak
Damdan düşer gibi: Birdenbire yersiz olarak
Eli kolu bağlı olmak: Bir engel dolayısıyla bir iş yapamaz hâle gelmek
Foyası meydana çıkmak: Bir olay dolayısıyla bir kimsenin kötü niteliğinin ortaya çıkması
Dil dökmek: Kandırmak, inandırmak için tatlı sözler söylemek
Dilden dile dolaşmak: Çok konuşulmak, uzun süre bahsedilmek
Küplere binmek: Çok öfkelenmek
Medet ummak: Yardım beklemek
Nam salmak: Ününü her yere yaymak
Dile düşmek: Hakkında dedikodu yapılmak
Deyimler genellikle mecaz anlamlı olsa da gerçek anlamlı olan deyimler de vardır. Deyimler anlam özellikleri açısından iki bölümde ele alınır:
a. Gerçek Anlamlı Deyimler:
Tüm sözcüklerin gerçek anlamda kullanıldığı sözlerdir. mecazlı bir ifadeye yer verilmez.
Yükte hafif pahada ağır
Ağzına bir şey koymamak
b. Mecaz Anlamlı Deyimler:
Sözcüklerden en az birinin gerçek anlamı dışında kullanıldığı sözlerdir.
Pireyi deve yapmak
Boynu kıldan ince olmak
4. Atasözleri
Uzun gözlem ve deneyimler sonucu oluşmuş; toplumun yaşayış, gelenek ve göreneklerini yansıtan, bilgi ve öğüt veren kalıplaşmış söz gruplarına atasözü denir.
Atasözlerinin Özellikleri
Atasözleri, anonimdir yani söyleyeni belli değildir.
Atasözleri kişiye ve zamana göre değişmez.
Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Bu yüzden atasözünü oluşturan sözcüklerin yerine bu sözcüklerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları getirilemez, sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
Komşu komşunun külüne muhtaçtır. (Doğru)
Arkadaş arkadaşın külüne muhtaçtır. (Yanlış)
Bazı atasözleri aynı veya yakın anlamlıdır.
İki dinle bir söyle. & Söz gümüşse sükût altındır.
Ak akçe kara gün içindir. & Sakla samanı gelir zamanı.
Mum dibine ışık vermez. & Terzi kendi söküğünü dikemez.
Atasözlerinden bazıları zıt anlamlıdır.
Fazla mal göz çıkarmaz. & Azıcık aşım, kaygısız başım.
İyilik eden, iyilik bulur. & Merhametten maraz doğar.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. & Lafla peynir gemisi yürümez.
Atasözlerinin büyük çoğunluğu mecaz anlamlıdır fakat az da olsa gerçek anlamlı atasözlerimiz de vardır. Bazı atasözleri ise hem gerçek hem de mecaz anlamlıdır.
a. Gerçek Anlamlı Atasözleri:
Bugünün işini yarına bırakma.
Son pişmanlık fayda etmez.
Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
b. Mecaz Anlamlı Atasözleri:
Rüzgâr eken fırtına biçer.
Bir çöplükte iki horoz ötmez.
Acı patlıcanı kırağı çalmaz.
c. Hem Gerçek hem Mecaz Anlamlı Atasözleri:
Hamama giren terler.
Bir koltuğa iki karpuz sığmaz.
Demir tavında dövülür.
Bazı Atasözleri ve Anlamları
1. Damlaya damlaya göl olur. Ufak gördüğün önemsiz şeyler bir araya gelip önemli bir şeye dönüşebilir.
2. Ayağını yorganına göre uzat. Harcamalarını kazancına göre ayarlaman gerektiğini anlatan bir atasözüdür.
3. Evdeki hesap çarşıya uymaz. Daha önceden planladığın bir iş, onu yaparken aynı şekilde sonuçlanmayabilir.
4. Gülü seven dikenine katlanır. Sevdiğin bir kişi ya da bir iş ile ilgili gelecek sıkıntılara ya da olumsuzluklara katlanman gerektiğini anlatır.
5. İyilik eden iyilik bulur. Çevrene iyilik yapıp yardımcı olan biriysen insanlar da sana o şekilde davranır. Yaptıklarının karşılığını mutlaka alırsın.
6. Keskin sirke küpüne zarardır. Öfke ile aldığın kararlar doğru olmayıp sonuçları sana zarar verebilir.
7. Üzüm üzüme baka baka kararır. Bir arada olan kişiler ya da yakın arkadaşlar zamanla birbirlerinin huyunu kapar ve birbiri gibi davranmaya başlar.
8. Acele işe şeytan karışır. Acele ve dikkatsiz yapılan işlerde aksilik yaşanabilir.
9. Abanın kıymeti yağmurda bilinir. Zamanında değerini bilmediğimiz şeyler zor zamanlarda ya da ona ihtiyaç duyduğunda kıymetlenebilir.
5. Özdeyişler
Bir düşünceyi, bir duyguyu özlü bir şekilde anlatan, kim tarafından söylendiği belli olan sözlere özdeyiş denir.
Cahil kimsenin yanında kitap gibi sessiz ol. MEVLANA
Geçmişi hatırlayamayanlar, onu bir kere daha yaşamak zorunda kalırlar. G.SANTAYANA
Kendisini pek çok seven, çevresinde pek az sevilir. C. ŞAHABETTİN
Yarın bambaşka bir insan olacağım diyorsun. Niçin bugünden başlamıyorsun? EPİKTETOS